|
|
21 Aralık 2020, 12:41
|
#1 |
  |
Endemizm Nedir? Sebepleri, Tehditleri Ve Endemik Turler
Endemizm, endemik olma veya cografi dagilimin bir alana ( bir adaya, eyalete, ulusa, ulkeye veya tanimlanmamis bolge gibi belirli bir cografik konuma) veya bolgeye sinirli kalmasi durumudur. Alan veya bolge boyut olarak degisebilir ve farkli sekillerde tanimlanir. Endemizm, bir turun, cinsin, bitki ve hayvan gruplarinin araligini veya dagilimini tanimlamasi acisindan ekolojik bir siniflandirmadir. Bu kelime, 1872’de biyolojide, Charles Darwin tarafindan belirli bir yer ile sinirli bir tur anlamina gelmek icin kullanilmistir. Belirli bir yere ozgu organizmalar, baska bir yerde de bulunurlarsa endemik degildir. Endemizm normalde sadece yayilma alaninda onemli bir kisitlamanin oldugu yerlerde kullanilir. Genel olarak Endemizm Nedir? Sebepleri, Tehditleri ve Endemik Turlerendemizm, Botanik bahcelerinde veya Zooloji parklarinda insanlar tarafindan tutulan ornekleri ve kendi yerel araliklarinin disinda tanitilan populasyonlari dislar. Endemizm terimi, hastaliklar ve dogal fenomenler dahil bircok farkli duruma uygulanabilir. Bu durumlarda endemizm, belirli bir cografi bolge veya alan icinde olculen bazi gozlemlerin “normal” veya standart seviyesini ifade eder.
Endemizm, bir turun kokenini ifade eden bir terim olan “yerli” ile karistirilmamalidir. Yerli, bir grubun nereden geldigini ifade eder. Bir tur hem endemik hem de belli bir alana ozgu yani yerli olabilir. Bununla birlikte, bazi turler gelisirler ve orijinal yerel konumlarinin sinirlarini asarlar. Bu, turun artik endemik olmadigi, ancak yine de orijinal bolgeye ozgu oldugu anlamina gelir. Bir tur, genis bir kuresel dagilima ulastiginda, kozmopolit oldugu soylenir. Ornegin, Katil balina gibi hayvanlar bir zamanlar belli bir bolgedeyken simdi dunyadaki tum okyanuslarda bulunabilmektedir yani artik dagilim bakimindan kozmopolittir. Endemik Turler Endemik bir tur, cografi olarak sinirli bir alanda yasayan bir turdur. Endemikler bazen cok kucuk bir alanla sinirlidir. Bunlara yerel endemikler denir. Mutasyona bagli olarak ortaya cikan endemikler ise “pseudo endemikler” olarak adlandirilir. Endemizmin genel olarak iki alt kategorisi vardir: paleoendemizm ve neoendemizm. Paleoendemizm Bir turun sinirli bir bolgeye endemizm gostermesinin iki yolu vardir. Temel olarak, ikisi arasindaki fark, turlerin yeni ortaya cikip cikmadigidir. Paleoendemizm sonrasini tanimlar. Paleoendemizm coller, daglar, deniz gibi fiziksel engellerden, iklim veya toprak tipindeki degisIkliklerden kaynaklanmaktadir. Bu endemizm biciminde, bir zamanlar yaygin olan bir tur artik cok daha kucuk bir alanla sinirlanmis, diger bolgelerde nesli tukenmistir. Bu, bugun bircok buyuk yirtici icin gecerlidir. Insanlardan once, buyuk yirtici hayvanlar dunya capinda yaygin bir sekilde dagilmistir. Toplumdaki insanlar daha organize oldukca, buyuk yirticilar toplumdan ve tarihi alanlarindan uzaklastirilmistir. Soyu tukenmemis olanlar artik kisitli alanlarla sinirlandirilmistir. Bu hayvanlar icin koruma cabalari, mevcut alani korumaya ve onu tarihi alanlarini kapsayacak sekilde genisletmeye odaklanmaktadir. Bununla birlikte, insanlar genellikle buyuk yirtici hayvanlarin yeniden ortaya cikmasina karsi ciktiklari icin bu zordur. Yerel kosullar, uzun bir aradan sonra yeni endemik turler gelistiren Paleoendemiklerin yeniden aktiflesmesine neden olursa, bunlara aktif epibiyotikler denir. Neoendemizm Endemizm Nedir? Sebepleri, Tehditleri ve Endemik TurlerSon zamanlarda ortaya cikan ve henuz sinirli bir araligin otesine gecmemis turleri ifade eder. Bu turler hem endemik hem de ilk ortaya ciktiklari yere ozgudur. Bir cografi bolgeyle sinirlidir, cunku basladiklari yer orasidir. Bu neoendemizm olarak bilinir. Gercek endemikler asla goc etmezken, Neoendemikler goc etme potansiyeline sahiptir. Adalarda bulunan ve bu endemizmi gosteren bircok tur vardir. Adalar, yeni turlerin gelisimi icin ilginc ve izole bir zemin saglar. Adadaki turler su anda endemik olsa da, atalari muhtemelen degildir. Ornek olarak Galapagos ispinozlari ele alinirsa, Galapagos takimadalari bircok ada icerir. Binlerce yil once, adalara tek bir ispinoz turu gelmis, ilk basta tek bir tur olarak adaya yayilmistir. Artik bu kuslar, farkli turleri temsil edecek kadar cok ayrilmistir. Adalardaki bitki ortusundeki farkliliklar, atayi, bulunduklari adaya endemizm gosteren bircok kucuk ture ayirmistir. Endemik, nadir, relikt olan gibi terimler buyuk bir kafa karisIkligi olusturur. Cok sayida Neoendemik bulundugu icin tum endemikler relikt (eskiden kalan, kalinti, gunumuze kadar ulasan) degildir. Bazilari belirli bir bolgede bol miktarda bulundugundan, tum endemikler nadir degildir. Tum nadir bulunan bitkiler endemik olmayabilir. Bazilari birkac temsilciyle birkac yerde ortaya cikabilir. Endemizmden Sorumlu Faktorler Endemizmin etkenleri belirsiz de olsa, fiziksel, iklimsel ve biyolojik faktorler endemizme katki saglayabilir. Buz devrinde oldugu gibi buyuk iklim degisIkliklerinin yasandigi donemlerde turler icin siginak gorevi yapan istikrarli habitatlarda yuksek endemizm oranlari gorulebilir. Darwin’in Galapagos takimadalarindaki ispinozlari, adalara endemik olan turlerin ornekleridir. Etiyopya Yaylalari (yukseltileri) gibi izole daglik bolgeler veya Baykal golu gibi diger gollerden uzak buyuk su kutleleri de yuksek endemizm oranlarina sahip olabilir. Endemik Hastalik Epidemiyoloji veya hastalik salginlari uzerine calismakta olan bilim insanlarinin da benzer bir endemizm tanimi vardir. Endemik bir hastalik, belirli bir yerde uygun seviyelerde gorulen bir hastaliktir. Ornegin endemik tekrarlayan ates, Avrupa ve Kuzey Amerika’da gorulen bir hastaliktir. Hastalik, dunyanin baska yerlerinde gozlemlenebilir miktarlarda gorulmez. Bir bolgede yeni olan veya prevalanslarinda keskin artis gosteren diger hastaliklar, salgin hastaliklar olarak bilinir. Pek cok endemik hastalik vardir ve bunlarin endemizminin kokleri bu hastaliklari tesvik etmekte olan turlere ve vektorlere dayanir. Tekrarlayici ates hastaliginda, cogunlukla keneler ve bitler dahil bazi vektorler Borrelia turu bakterileri tasir. Bu bakterileri tasiyan keneler ve bitler turleri Kuzey yarimkurede endemiktir. Borrelia bakterileri ayrica Kuzey Yarimkure’ye ozgu bir hastalik olan Lyme hastaligindan da sorumludur. Endemizme Yonelik TehditlerEndemizm Nedir? Sebepleri, Tehditleri ve Endemik Turler Endemizm oranlarini orneklemek gerekirse Madagaskar adasinda % 80, Avustralyada % 92, Hawai adalarinda % 89’dur. Guney Afrika’daki Cape Town adli bolgenin yuzolcumu kucuk olsa da 9000’e yakin cicekli bitki turunun yetistigi, bunlarin % 69’unun endemik oldugu bilinmektedir. Halihazirda kisitlanmis olan habitatlari, ozellikle yeni turlerin ortaya cikmasi da dahil olmak uzere insan eylemleri nedeniyle degisirse endemik turlerin nesilleri kolayca tukenebilir. Hint Okyanusu’nda Mauritius’a ozgu ucamayan bir kus turu olan Dodo, endemik turlerin habitat degisIkligine karsi savunmasizliginin unlu bir ornegidir. Endemizm oranlari yuksek ekosistemlerde habitat bozulmasi ve kaybinin baslica nedenleri arasinda tarim, kentlerdeki buyume, yuzey madenciligi, maden cikarma, agac kesme islemleri ve kesip yakarak tarim arazileri elde edilmesi bulunmaktadir. Turkiye’de yetisen her 3 dogal bitkiden birisi (% 34,4) endemiktir. Cogunun ( 1500’e yakin tur) nesli tukenme tehlikesi altindadir ve cogu da bir koruma statusune alinmis degildir. Endemik yasayan turlerin bazilarinin yayilma alani cok dardir. Bu sinirli alanlarin yok edilmesi orada yasayan bitkilerin de varliklarinin sona ermesi demektir. Endemik turler, belirli bir alanla nasil sinirli hale geldiklerine bakilmaksizin, varoluslarina karsi ayni tehditleri yasarlar. Bolge ne kadar kucukse, turlerin hayatta kalmasina yonelik tehditler o kadar buyuk olur. Arazinin boyutunu azaltan veya herhangi bir sekilde bolen herhangi bir eylem, endemik turlerin normal kaliplarini onemli olcude etkileyebilir. Endemizm ve nesli tukenmekte olan turler veya bir turun tehdit altinda olmasi farkli seyler olsa da, kucuk bir alana ozgu (endemik) olmak genellikle bir turun tehdit altinda veya nesli tukenmekte olduguna dair bir uyari isaretidir. Bu her zaman boyle degildir, cunku kuresel olarak dagilmis bircok turun de tehdit altinda veya nesli tukenmekte oldugu kabul edilir. Son yillarda, bircok kopekbaligi listeye katilmistir. Okyanus sularinin coguna dagilmis olsa da, corba icin kopekbaligi yuzgeclerinin toplanmasi, populasyonlarini kuresel olarak azaltmistir. Endemizm bazen turlerin sadece kucuk bir alanda var olmasi nedeniyle turlerin kuresel olarak istismar edilmesini onler. Bu, turlerin korunmasini daha kolay hale getirebilir cunku arazi, uzerindeki insaat ve insan etkisini kisitlamak icin bir koruma irtifaki altina alinabilir. Turkiye’de Endemizm Turkiye jeolojik yapisi, cografik konumu ve iklimsel cesitlilik nedeniyle cok zengin bitki ortusune (flora) sahiptir. Turkiye’deki takson sayisi 11.400 kadardir. Endemik takson sayisi ise yaklasIk 3.700’dur. Endemizm orani yaklasIk % 32’dir. Endemizm oranlarinin en yuksek bolgeler Dogu Anadolu ile Ic Anadolu arasinda bulunan gecis alanlaridir. Ornegin, Erciyes daginda 190, Bolkar daglarinda 305, Amanos daglarinda 250, Kaz daglarinda 70 endemik takson (taksonomik birim) bulunur. Bu rakamlarda her yil artis gorulmektedir.
________________
Bizde Mutsuz Olalim ~
|
|
|
| Konuyu Toplam 1 Üye okuyor. (0 Kayıtlı üye ve 1 Misafir) | |
|
|
Normal
