|
|
16 Mart 2021, 11:49
|
#1 |
 |
Yasam Tarzinin Bilissel Yaslanmadaki Rolu
Yasam tarzi davranislari, sagligi etkileyebilecek rutin faaliyetler (ornegin sigara, alkol, diyet ve fiziksel aktivite) anlamina gelir. Cesitli saglik ciktilari uzerindeki etkilerinden dolayi, “yasam tarzi davranislari” terimi ayni zamanda “saglikla ilgili davranislar” olarak da anilmistir. Bircok calisma, yasam tarzi davranislarinin tip 2 diyabet, koroner kalp hastaligi ve mortalite ile iliskili oldugunu gostermistir.
1993 ile 1997 yillari arasinda BirlesIk Krallik’in Norfolk bolgesinde yasayan 45-79 yaslari arasinda 20.000’den fazla kisiden olusan bir kohortu takip eden ve yasam tarzi davranislari ile olum orani arasindaki iliskiyi arastiran yakin tarihli bir calismadir. Bu calismanin sonuclari, sigara icen, haftada 14 birimden fazla alkol icen, gunde bes porsiyondan az meyve ve sebze tuketen ve hareketsiz olanlarin, hic gostermeyenlere gore olum riskinin dort kat daha yuksek oldugunu gostermistir. Daha fazla vurgulanmasi gereken onemli bir husus, yasam tarzi davranislarinin her zaman birbirinden bagimsiz olmamasi ve ayrica cesitli saglik ciktilari uzerinde ek etkileri olabilecegidir.Yasam Tarzinin Bilissel Yaslanmadaki Rolu Yasam tarzi faktorlerinin optimal kontrolu ve yonetimi, kardiyovaskuler ve serebrovaskuler hastalik ve demans icin risk faktorleri arasinda ic ice bir baglanti oldugunu vurgulayarak, bilissel gerileme ve demansin onlenmesinde etkinligi gostermektedir. Biriken kanitlar, kardiyovaskuler bozukluklarin potansiyel risk faktorlerine (or. Orta yas obezitesi ve sigara icimi) ve psIkososyal ve yasam tarzi faktorlerinin (or. Yuksek ogrenim, duzenli egzersiz, saglikli beslenme, entelektuel acidan zorlayici bos zaman etkinlikleri ve aktif sosyal olarak entegre) potansiyel koruyucu rollerine isaret etmektedir. Demans riskini ve bilissel gerilemeyi onemli olcude etkileyen faktorler sosyal ve bilissel katilimdir. Beyin kan akisini artiran ve karsiliginda sinir hucresi buyumesini ve gelismis serebrovaskuler islevi destekleyen fiziksel aktivite gibi diger etkiler, bilissel yaslanma literaturunde en sIk alintilanan yasam tarzi gibi gorunmektedir. Bununla birlikte, fiziksel aktivitenin, bilisi etkiledigi bilinen yasa bagli hastaliklari (orn. Diyabet, hipertansiyon) erteleyerek veya onleyerek, depresyon, uyku, istah (diyet) ve enerji seviyeleri gibi diger araci faktorlerle de bilisi gelistirmesi kuvvetle muhtemeldir. Dahasi, sigara icmemenin iyi bilinen belgelenmis faydalari da vardir. Bunlar orta ila ileri yasam saglikli ve basarili bir bilissel islev icin orta duzeyde alkol tuketimi ve saglikli beslenme secenekleridir. Yasam tarzi faktorlerinin bagimsiz etkilerine iliskin onemli gozlemsel verilere ek olarak, artik mudahale calismalarindan elde edilen ampirik kanitlar da artmaktadir. Yasam tarzi faktorlerinde yapilan degisIkliklerin bir bireyin bilissel gerileme gelistirme riskini azaltabilecegine inanilmaktadir. Bir bireyin fiziksel aktivite seviyesinde bir artis ve ardindan sigarayi birakma durumunda bir korelasyonun kaniti en gucluydu. Bu mudahaleler az risk tasir ve bircok ek saglik yararina sahiptir, bu nedenle yasli nufusun cogu icin onerilebilir. Artan sosyal katilim, bilissel stimulasyon ve homosistein dusurucu vitamin takviyeleri gibi diger faktorler de umit verici gorunmektedir ve bunlarin alimini destekleyen onemli gozlemsel kanitlar vardir, ancak bu mudahaleler icin hala ampirik kanitlar eksIktir. Benzer sekilde, zindelik egitimi mudahalelerinin bilis icin guclu ancak secici faydalara sahip oldugu bulunmustur ve en buyuk zindelik kaynakli faydalar yonetici-kontrol surecleri icin ortaya cikmistir. Bu, bilissel ve sinirsel esnekligin yasam boyu korunabilecegini gosterir. Bununla birlikte, gercek demans riski muhtemelen hafife alinmaktadir ve ilk arastirmanin yapildigi zaman ile bunamanin baslangici arasinda kac kisinin sigarayi biraktigi acik degildir, ancak orta yastaki sigara icmenin uzun vadeli net sonuclari olmustur.Yasam Tarzinin Bilissel Yaslanmadaki Rolu Arastirmalar ayrica diyetin hipertansiyon, hiperlipidemi (yuksek kolesterol), hiperglisemi (yuksek kan sekeri) ve ateroskleroz gibi kardiyovaskuler ve serebrovaskuler hastaliga yol acabilecek durumlari onlemeye, daha iyi yonetmeye ve hatta tersine cevirmeye yardimci olabilecegini gostermistir. Buna karsilik, bu, optimal noronal transfer icin gerekli olan yetersiz glikoz ve oksijen transferi nedeniyle beyin dahil olmak uzere organlarin optimal isleyisini etkiler ve bilissel islev uzerinde onemli bir etkiye sahiptir. Bugune kadar, sadece sinirli calisma, bu davranislarin bilissel sonuclarla iliskili olarak birlesIk etkisini arastirmistir ve bu kanit mevcut oldugunda, bulgular tutarsizdir. Ornegin, Eugeria’nin bilissel yaslanma ile ilgili uzunlamasina calismasindan 833 yasli yetiskinde alkol (sarap tuketimi) ve sigarayi arastiran bir Fransiz calismasi, Alzheimer hastaligina karsi bu kombine davranislardan bariz bir koruma olmadigini gosterdi. Ornegin, sigara icmek, sarap tuketimine gore ayarlandiginda bile dil performansinda artmis bir dususle iliskiliydi ve ikincisi, sigara icmeye alisirken dikkat ve hafizada artan bir dususle iliskilendirilmistir. Bununla birlikte, calisma, yalnizca sigara icmenin (paket yili olcusu kullanarak) rakam araligindaki dususle onemli olcude iliskili oldugunu, ancak dusuk ila orta alkol tuketiminin sonraki uc yillik performans degisIkligi ile onemli olcude iliskili olmadigini one suren onceki kanitlara atifta bulunulmaktadir. Daha yeni tarihli calismalar, bazi sagliksiz davranislar arasindaki sayi, sure ve etkilesimin tumunun daha sonraki yasamda muteakip bilisle iliskili oldugunu vurguladi. Londra memurlari (Whitehall II kohortu) uzerinde yapilan bir calismada, alkol ve sigara arasindaki etkilesim arastirilmis ve bu sonuclar, sigara ve alkol tuketiminin birlesIk etkilerinin bireysel etkilerden daha buyuk oldugunu vurgulamistir. Sigara icen ve yogun sekilde icen katilimcilar, olculu olarak icen sigara icmeyenlere kiyasla % 36 daha hizli bilissel dusus yasadi. Bu dernekler yas, cinsiyet, egitim ve kronik hastalik riskleri de fazla oldugu izlenmistir. Ayni grupta yapilan onceki bir arastirma, uc ila dort sagliksiz davranisa sahip katilimcilarin, sagliksiz davranislari olmayanlara kiyasla zayif yurutme islevine ve bellege sahip olma olasiliginin daha yuksek oldugunu vurgulamistir. Ayrica, sagliksiz davranislarin sayisi zaman icinde tekrarlandiginda (uc farkli dalga boyunca) daha dusuk bilissel islev olasiligi daha yuksektir.Yasam Tarzinin Bilissel Yaslanmadaki Rolu Suwon Boylamsal Yaslanma Calismasindan (SLAS) elde edilen benzer bulgular, coklu pozitif yasam tarzi davranislarinin (sigara icmeme, sebze tuketimi ve sosyal aktivite gibi) kombinasyonunun daha yuksek bilissel yetenekle iliskili oldugunu gostermistir. Ancak, bu davranislar kumelenme egiliminde oldugundan, bir davranisin gorunen etkilerinin digerine ne olcude atfedilebilecegi (yani karistirildigi) belirsizdir. Dahasi, bu davranislarin bilissel gerileme uzerindeki uzunlamasina etkileri hakkinda nispeten az sey bilinmektedir; yine de coklu yasam tarzi davranislari arasindaki iliskiler, uzun vadeli calismalari vurgulamaktadir cunku davranis kaliplari on yillar boyunca gelisme egilimindedir ve hedefli mudahalelerin toplam halk sagligi riskini degistirmesine yonelik cikarimlar vardir. Yasa bagli hastaliklara yasam boyu yaklasimi noronal hasara ve yasam boyunca demans riskine farkli cevresel katkilarin dogasini ve zamanlamasini belirlemek icin onemli bir firsat saglar. Saglik icin risk ve koruyucu faktorler, en kritik etkilerini farkli yaslarda gosterebilir.. Bu, yasam seyri yaklasimi ve sigara icmeme, fiziksel olarak aktif olma ve daha saglikli diyetler secme gibi olumlu yasam tarzi davranislarinin bilissel islevleri koruyabilecegi ve sonraki yasamda yavas bilissel dususe neden olabilecegi hipotezi tarafindan kabul edildi. Fratiglioni vd. potansiyel risk ve koruyucu faktorler icin anahtar donemler belirledi. Erken yasam, bilissel rezervin (ogrenme ve egitim) gelisimi icin en kritik oneme sahip gibi gorunmektedir ve uzak yan etkiler (cocukluk cagi sosyal kosullari gibi) yetiskin hastaligi riskine veya daha sonra demans yasam riskine katkida bulunur. Kardiyovaskuler ve metabolik riski etkileyenler de dahil olmak uzere yasam tarzi davranislari orta yasta daha etkili hale gelir, ancak diyet ve fiziksel aktivite gibi bazilari cocukluga geri doner, oysa sonraki hayata zihinsel ve fiziksel aktivite modelleri bu riskleri hafifletmeye devam edebilir. Cadar vd. Tibbi Arastirma Konseyi’ni kullanarak, erken orta yastaki (36 ve 43 yas) yasam tarzi davranislari arasindaki iliskileri, 43 yasindaki bilissel performansla iliskili olarak ve kombinasyon halinde, 43’ten 60-64’e kadar 20 yil boyunca bilissel gerileme ile birlikte incelemistir. Onceki analizler icin temel bulgular, orta yastaki fiziksel aktivitenin en yuksek seviyesinin baslangicta daha iyi hafiza (ancak arama hizi ile degil) ile iliskili oldugu ve surekli olarak saglikli beslenme seciminin, yasamin ortasindan sonrasina kadar daha yavas hafiza dususu ile iliskili oldugu yonundeydi. Buna ek olarak, 43 yasinda ve orta yasin baslarinda en yuksek fiziksel aktivite seviyesi, diger tum yasam tarzi davranislarindan ve secilen ortak degiskenlerden bagimsiz olarak daha yavas gorsel arama hizi dususuyle iliskilendirilmistir. Bunlar; • Sosyal koken sinifi, • Cocukluk bilisi, • Egitimsel kazanim, • Yetiskin sosyal sinifi, • Anksiyete ve depresyon semptomlari • Klinik durumlar (hipertansiyon, diyabet, kanser, CVD) ve kirilganlik) Sigara icmek her iki bilissel sonucla da iliskili degildi, ancak bu ornekte asiri sigara icenlerin sayisi nispeten dusuk oldugundan, bu sonuclar dikkatle yorumlanmalidir. Beslenme secimi ve fiziksel aktivite konusundaki bulgularinin, kumulatif skorlarin etkilerine kiyasla orta yastaki farkli yaslarda her zaman tutarli olmadigi da unutulmamalidir. Cadar’in calismasinda fiziksel aktivite ile gorsel arama hizindaki daha yavas dusus arasindaki ve saglikli beslenme secimi ile hafiza arasindaki iliskiler yeni bulgulardir ve bu kohortta daha once test edilmemistir. Onceki durumda, fiziksel aktivite onceki calismada arama hiziyla baglantili olarak arastirilmamisti; ikinci durumda, orta yas bilisi daha once bu kohortta beslenme ile iliskili olarak calisilmamistir. Ote yandan, 43 yasinda yogun sigara icimi ile daha once 43 ile 53 yaslari arasinda bildirilen daha hizli hafiza dususu arasindaki iliskiler (Richards ve digerleri, 2003) burada 20 yillik bilissel degisim periyodu 43’ten 60+ ile tekrarlanmamistir. Londrali memurlar uzerinde yapilan bir arastirmadan elde edilen kanitlar, Londra’daki memurlar uzerinde yapilan bir calismada, sigara ve bilissel dusus arasindaki iliski uzerinde cinsiyetin bir etkisi oldugunu buldu. Elde ettikleri sonuclar, kalp hastaligi, felc ve akciger fonksiyonunun zihinsel yetenekler uzerindeki etkilerine gore ayarlandiktan sonra sigara icen erkeklerin 10 yillik bir sure icinde sigara icmeyen erkeklerden daha hizli dusus gosterdigini, kadinlarda ise bilissel puanlarda herhangi bir farklilik olmadigini gosterdi. Bu, Whitehall II calismasindaki erkeklere kiyasla daha dusuk kadin katilimci sayisiyla ilgili olabilir [ 105]. Fiziksel aktivite ile ilgili olarak, orta yasta haftada en az iki kez bos zaman fiziksel aktivite, Kardiyovaskuler risk faktorleri, Yaslanma ve Demans Insidansi (CAIDE) calismasinda, yas, cinsiyet ve egitim ayarlamasindan sonra hafiza dususu riskinin azalmasiyla iliskilendirilmistir. , takip suresi, lokomotor bozukluklar, APOE genotipi, vaskuler bozukluklar, sigara ve alkol tuketimidir. Benzer sekilde, Mayo Klinik Yaslanma Calismasinda orta yasta veya ileri yaslarda orta duzeyde egzersiz, Hafif Bilissel Bozukluk (MCI) olasiliginin azalmasiyla iliskilendirilmistir. Buna karsilik, Chicago Saglik ve Yaslanma Projesinden elde edilen sonuclar, temel bilissel degerlendirme tarihinden itibaren 2 hafta icinde gerceklestirilen fiziksel aktivitenin, yasli bir populasyonda bilissel dusus riski ile iliskili olmadigini bildirilmistir. Yasam tarzi davranislarinin degistirilebilir risk faktorleri oldugu dusunuldugunde, saglikli bir yasam tarzini tesvik etmenin bilissel gerilemeyi ve altta yatan serebrovaskuler ve kardiyovaskuler risk faktorlerini onleyebilecegini veya iyilestirebilecegini gosterir. Saglikli yasam tarzlarini destekleyen mudahalelerin tasarlanmasi, potansiyel olarak ezici bunama onleme problemine verilecek her turlu cevabin temel bilesenlerini temsil etmelidir. ALİNTİ ~ |
|
|
| Konuyu Toplam 1 Üye okuyor. (0 Kayıtlı üye ve 1 Misafir) | |
|
|
Normal
