|
|
12 Nisan 2020, 23:58
|
#1 |
  |
Endüstri Sosyolojisi
Problem ve Amaç
İnsanlık tarihi boyunca, ilkel dönemlerden tarım toplumuna, oradan da sanayi toplumuna, günümüzde ise post endüstriyel topluma doğru yapısal bir değişme görülmektedir. Buna bağlı olarak her dönemin kendine has özelliklerinden kaynaklanan iş ilişkileri ortaya çıkmaktadır. Günümüzde bilgi toplumuna geçerken, iktisadî faaliyetlerle ilgili iş ilişkilerini de inceleyen çalışma sosyolojisinin konuları, teknoloji faktörü sebebiyle farklılaşmakta ve geleceğe yönelik olarak iş ortamında müşahede edilen bazı yeni meseleler ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada konu edinilen problem, bilgisayar teknolojisinin her aşamada üretime daha çok hakim olarak iş ilişkilerinde ferdiyetin bazı özelliklerini engellemesi ve bu nedenle de iş yerindeki sosyal ilişkilerin olumsuz şekilde etkilenmesidir. Tarih boyunca her konuda esas faktör olan bilginin, iktisadî üretimde ve dolayısıyla da iş ilişkilerinde önemli bir rolü olduğu ortadadır. Bilgi, başka bir deyişle onun bir tezahürü olan teknoloji, üretim ilişkilerine giderek daha çok hakim olmaktadır. Buna bağlı olarak, günümüzün temel dinamiği olan bilgiyi üreten sınıf olarak aydınlar da toplumsal bakımdan giderek daha çok önem kazanmaktadırlar. Ancak, aydınların (yada bireyin) teknolojik gelişmeyi üretmesi, iş ilişkileri açısından da belirleyici olması sonucunu doğurmamaktadır. Oysa toplumlar, aydınlardaki “sosyal çevrenin etkisi altında kalmak ve ona tabi olmak yerine, sosyal çevreyi etkileyecek kadar güçlü ve yaratıcı bir ferdiyeti esas almaktadırlar. Burada esas mesaj, çevreden ferde doğru değil, fakat, fertten çevreye ve cemiyete doğrudur” (Erkal, 1982, s. 93). Fert, çalışma ortamında sosyal ilişkileri itibariyle kendi ürettiği teknolojinin kontrolü altına girmektedir. Günümüzde de, hemen her konuda aydınların yetkileri, yaptıkları katkıdan daha azdır. Bu nedenle insan potansiyelinin daha iyi değerlendirilebilmesi bakımından aydınların toplum içindeki rollerini yeniden değerlendirmek gerekmektedir (Brown, 1992, s. 200[CB2] ). Çağdaş teknoloji, iş ilişkilerinde insan faktörünün önüne geçerek insana hakim olmakta ve ferdiyeti engellemektedir. Oysa her aşamadaki gelişmenin esas dinamiği insanın bizzat kendisidir. Bu unsurun herhangi bir şekilde ihmal edilmesi, yada bazı faktörlerin sebep olduğu olumsuz etkilerin sürdürülmesi, gelişmenin önündeki en büyük engellerden biridir. Çalışmamızda, bu ana problem çerçevesinde bilgi üretimi belirleyici bir faktör olarak ele alınarak iş ilişkileri değerlendirilmektedir. Amacımız bu ilişkilerde bireyin ihmal edilmesiyle ortaya çıkan problemlere dikkat çekmektir. Postmodern Dönemdeki Endüstri İlişkilerinde Bilginin Önemi Klasik iktisat teorisinde emek, tabiat, sermaye ve teşebbüs unsurları temel üretim faktörleri olarak kabul edilmektedir. Bunlardan ilk ikisi olan emek ve tabiat, asli faktörler olarak bir iktisadî faaliyetin gerçekleşebilmesi için asgari şartları temsil etmektedirler. İnsan, ellerinden başka hiçbir araç kullanmadan sadece emeğiyle üretimde bulunabilmektedir; mesela avcılık yada toplayıcılık yaparak hayatını idame ettirebilmektedir. İnsanlığın daha ileri dönemlerinde bilgi birikiminin artmasıyla birlikte diğer iki faktör, sermaye ve teşebbüs de devreye girmiştir. Özellikle sermaye faktörünün tarih boyunca giderek daha fazla sosyal bir önem kazandığı görülmektedir. Sermaye sahiplerinin sosyal statülerinin güçlendiği ve toplumu daha yoğun kontrol ettikleri tarihi bir gerçektir. Günümüzde ise hem sermayenin tabiatında hem de sermaye sınıfının yapısında büyük değişiklikler olmuştur. Sermaye, geniş anlamıyla bir üretim faaliyetinin gerçekleşmesi için gerekli olan aynî yada nakdî araçlar olarak tanımlanabilir. Üretilen mal ya da hizmetlerin belli bir sosyo-ekonomik sistem içinde ihtiyaç fazlasının birikimiyle ortaya sermaye çıkmaktadır. Böylece zaman içinde sermayede kümülatif bir artış söz konusu olmaktadır. Tanımımızdaki araç sözcüğünü anahtar kelime olarak alıp üretimde kullanılan sermayeyi, endüstri öncesi dönemde araç ve gereçler, endüstriyel dönemde kapital ve yatırım malları, post endüstriyel dönemde ise bilgi olarak teşhis edebiliriz. Bir önceki dönemin sermayesi, bir sonraki dönemde artık kolayca tedarik edilebilir olmakta ve eski değerini ve önemini yitirmektedir. Tarım toplumundaki üretimde kullanılan kazma, kürek, saban gibi basit araç ve gereçleri, sanayi toplumunun karmaşık makinelere dayalı büyük ölçekli üretiminde önemini ve değerini kaybetmiştir. Günümüzde ise bu büyüklük artan bilgi birikimine ve küreselleşmeye izafî olarak küçülmekte ve önemini kaybetmektedir. Yeni teknolojiler sayesinde daha az kaynakla daha çok üretim sağlanmaktadır. Ancak, bu sürece paralel olarak dikkati çekmek istediğimiz husus, üretimde bilginin giderek aslî faktör haline gelmesi, adeta tek başına belirleyici olmasıdır. Üretim faktörleri bir iktisadî olayın meydana gelmesi için vazgeçilmez unsurlardır. Meselâ, emek ve hammadde (tabiat) olmazsa bir mamulü üretmek mümkün değildir. Aynı şekilde bu üretimin nasıl yapılacağına dair asgari bir bilgi düzeyi de gereklidir. Tüm üretim faktörleri için bu durum geçerlidir. Emeğin, tabiatın, sermayenin ve teşebbüsün nasıl kullanılacağına dair belli bilgiler de her tür ve dönemdeki üretim için şarttır. Bu yaklaşımda emek, bilginin bir fonksiyonu olarak düşünülmektedir. Ancak, bu faktörler içinde bilginin önemi giderek artmıştır ve hakim duruma geçmiştir. Artık bilgiyi de ayrı bir faktör olarak ele almak gerekmektedir. Her dönem, kendisine ait hakim bir vasıfla anılmaktadır. Tarım toplumu, üretimi daha ziyade kol gücüne dayandığı için emek-yoğun, endüstri toplumu, para, makine ve teçhizat gibi araçlarla üretimde bulunulduğu için sermaye-yoğun, post endüstriyel toplum ise entelektüel güce dayandığı için bilgi-yoğun olarak adlandırılmaktadır. Bu dönemde bilgi ve onun bir tezahürü olarak teknoloji, üretime hakim ve başlı başına bir faktör olarak karşımıza çıkmakta ve dolayısıyla iş ilişkilerini de belirlemektedir. Öte yandan üretim sürecindeki bu gelişmeye paralel olarak sosyal yapı da değişmektedir. Tarım toplumunda halkın büyük çoğunluğu ziraî üretimle ve hayvancılıkla meşgul olan köylülerden ve göçebelerden oluşmaktadır. Sosyal, iktisadî, hukuki ve siyasi yapılar da bu üretim tarzına uygun olarak şekillenmiştir. Ziraî üretim esnasında az sayıdaki insan arasında kurulmuş olan iş ilişkisi, sanayi toplumundaki büyük ölçekli plantasyonlardakinden farklıdır. Endüstriyel dönemin kitlesel üretimi, kitlesel ilişkileri doğurmakta ve işçi hareketleri, şehirleşme, savaşlar gibi çeşitli türlerdeki büyük sosyal hareketliliklere neden olmaktadır. Bu dönemde işçi ve sermaye sınıfı önem kazanmıştır. Günümüzde ise, insanlığın ürettiği bir değer olarak bilgi birikimi, zaman içinde çok daha kolay bir şekilde ayni yada nakdi sermayeye dönüşmekte ve önemini giderek artırmaktadır. Bu dönemde bilim adamlarından, profesyonellerden ve üniversiteler, araştırma enstitüleri gibi çeşitli bilgi kurumlarından oluşan ‘bilgi sınıfı’ önem kazanmaktadır. Modern dönemde insanın bilgisi, becerisi ve aklıyla ilgili nitelikleri, rekabet ortamındaki mal veya hizmetin daha çok önüne geçmektedir (Morgan, 1991, s. 27-33[CB3] ). Bu birikimi, başka deyişle bilgiyi üreten sınıf, topluma hakim olan sınıf olmaktadır. Sosyal yapıyı etkileyen bir çok hakim faktör sayılabilir. Genel olarak insan ilişkileri, ideolojiler, dinler, keşif ve icatlar, coğrafi sebepler bunlardan bazılarıdır. Bu faktörler daha somut konumlara da indirilebilir. Mesela Berger’e göre Batı kapitalizminin sosyo-ekonomik transformasyonunu sağlayan temel dinamik din tarafından sürekli desteklenen ve takviye edilen ve kültür yaratıcı bir kurum olan çekirdek ailedir (Berger, 1992, s. 27-30[CB4] ). Bütün bu unsurlar temel özellikleri itibariyle sınıflandırıldığında, günümüzü ve yakın gelecekteki toplumu tanımlayan başlıca faktörün bilgi olduğunu teşhis edebiliriz. Bu nedenle tarım toplumunda köylünün, sanayi toplumunda ise işçinin hakim sınıfı teşkil ettiği gibi, bilgi toplumunun hakim sınıfı aydınlar ve toplumun temel dinamiği de bilgi olmaktadır. Tarım toplumunun temel üretimi ziraî mallar, sanayi toplumunun sınaî mallar ve hizmetler, endüstri ötesi toplumunun ise bilgidir. Endüstriyel İlişkiler Endüstri sosyolojisi, yada öbür adıyla çalışma sosyolojisi, çalışma ve buna bağlı kurumların (organizasyonların) sosyolojik analizlerini yapmaktadır. Konusu genel olarak sosyal mevzuların mukayeseleri, özel olarak da siyasi, ekonomik ve sosyal müesseselerin karşılıklı ilişkisini incelemektir. Mesleki uzmanlaşma çerçevesinde çalışma ideolojileri (profesyonelleşme) temel konularındandır (Sanoff, 1992, s. 97[CB5] ). Esas belirleyici konusu ise iş bölümüdür. Bununla birlikte alt disiplinler olarak emek prosesi teorisi ve emek pazarı analizleri ile ilgili çalışmalarda yoğunlaşmaktadır. Endüstri ilişkileri itibariyle konumuz hakkında daha somut değerlendirmeler yapmak için kavramın kökenlerine inmekte yarar vardır. Endüstri ilişkileri terimi, Clark Kerr, John T. Dunlop, Frederic Harbison gibi bir grup Amerikalı araştırmacının 1950’li yıllarda Ford vakfının desteğiyle Üniversitelerde, iktisadî gelişmede iş gücünün problemleriyle ilgili olarak yaptıkları çalışmalardan kaynaklanmıştır (Kerr v.d., 1973, s. 282). Ancak, iktisadî gelişmede iş gücünün büyük önemi olduğu, Elton Mayo ve bir grup bilim adamının 1927’lerden itibaren Western Electric Company’de yaptıkları büyük ölçekli deney ve gözleme dayalı araştırmalardan ortaya çıkmıştır. Bu araştırma sonuç olarak işçiler ve denetçileri (supervisor) arasındaki ilişkinin önemini işaret etmektedir. Çalışma ortamında oluşan gruplar, resmi olamayan tarzda bir sosyal kontrol sistemi kurarak, her bir işçinin ürettiği ürün miktarını sabit tutmaktadırlar. İşçilerin gelirleri, yaptıkları üretimin seviyesine bağlı olmasına rağmen, üretimlerini kısıtlamakta ve sınırlamaktadırlar (Mayo, 1946). Bu bulgular üretim artışının sadece iş yerlerindeki donanıma bağlı olmadığını, özellikle sosyal ilişkilerin gelir artışından daha etkili olduğunu ortaya koymaktadır. Halbuki Taylor’un ‘bilimsel yönetim’ (scientific management) kavramına göre işçinin üretimdeki ana motivasyonu gelir artışıdır (Taylor, 1964). Endüstriyel dönemde daha rasyonel ücret politikalarının uygulanmasıyla üretim artışının sağlandığı söylenmektedir. Bizce, bu etki daha ziyade dolaylı olmaktadır. Ücret artışı daha iyi bir sosyal çevre sağlamakta ve bu da üretimi teşvik etmektedir. Gelir artışını sürdürmek ve böylece daha yüksek standartlarda sosyal hayat sağlamak şeklindeki bir motivasyon iş yerlerindeki üretime yansıyabilir. Esas faktör iş yerlerindeki sosyal unsur, başka bir deyişle insan ilişkileridir. İşçi sadece bir iş gurubunun üyesi değil, mesleki, ailevi, iktisadî veya siyasi başka grupların da üyesidir. Çalışma sosyolojisinde insan ilişkileri ekolü işçiyi böyle bir sosyal çerçeve içinde ele almaktadır. Bu nedenlerle işyerlerindeki işçilerin tutumları işveren, teknoloji veya ücret gibi belli başlı faktörlerin tek başlarına belirleyiciliklerinden uzaktır. Alıntı
________________
 ~ E & B ~ |
|
|
| Konuyu Toplam 1 Üye okuyor. (0 Kayıtlı üye ve 1 Misafir) | |
|
|
Normal
