|
|
17 Mart 2021, 10:48
|
#1 |
 |
Yaslanmada Bilissel Performansta Dusus Modellemesi
Bilissel gerileme, dunyadaki bireyler ve hukumetler uzerinde buyuk bir halk sagligi etkisi olan demansin ilk disa donuk belirtisidir. Bireyler yaslandikca, bilissel yetenekler yavas yavas bagimsiz veya birlesIk genetik ve cevresel nedenlerle bozulmaya baslar. Genetik mirasla ilgili cok az sey yapilabilecegi dusunuldugunde, mevcut arastirmanin odak noktasi yasam boyunca degistirilebilir risk faktorleri uzerinedir.
Belirli yasam tarzi davranislari ile bilissel gerileme arasinda koklu bir iliski vardir, ancak birlesIk yasam tarzi faktorlerinin rolu uzerine son derece sinirli arastirma vardir. Bu bolum, bilissel yaslanma surecini coklu bilissel alanlarda (akiskan ve kristalize) tanimlamayi, bilissel performansta normal bir yaslanma sureci olarak meydana gelen degisIklikleri vurgulamayi amaclamaktadir. Olasi demans riskinin gostergesi olan en siddetli bilissel bozukluk formlari. Ayrica, yasam tarzi davranislari (alkol, sigara, fiziksel aktivite ve beslenme aliskanliklari) gibi degistirilebilir risk faktorlerinin rolu, saglikli bilissel yaslanma ve bilissel gerilemenin onlenmesi ile iliskili olarak degerlendirilecektir. Yelpazedeki bilissel yaslanmanin biyolojik temelleri ve yasam tarzi davranislarinin bilissel yaslanma surecindeki hizlandirilmis degisIklikleri tersine cevirmedeki potansiyel rolu ile ilgili yanitlanmasi gereken bircok soru vardir. Bilissel Yaslanmanin Kademeli ModeliYaslanmada Bilissel Performansta Dusus Modellemesi Birren ve Cunningham tarafindan onerilen bilissel yaslanmanin kademeli modeli tarafindan bilissel yaslanma ve bilissel islev icin yasam boyu bir yaklasim vurgulanmistir. Bilissel yaslanmanin kronolojisini dogumdan sonraki yasama kavramsallastirmak yaygin olsa da, kademeli model, dogumdan olume kadar gecen zamandan ziyade basarili bilissel yaslanmanin bir cercevesini dusunmenin daha bilgilendirici olabilecegini one surulmektedir. Model, birincil yaslanmayi zihinsel ilerlemede yavas bir dusus olarak tanimlar ve genellikle hafizadaki zorluklarla (ozellikle yeni ogrenme ve saklama ile), bilgi islemeyle, dil ve bilissel islevlerin diger yonleriyle karakterize edilir. Ikincil yaslanma, bunama gibi patolojik bir surecten kaynaklanan daha hizli bir bozulma bicimini temsil eder ve sivi kaybina ve kristallesmis bilissel yeteneklere atifta bulunurken, ucuncul yaslanma, genel biyolojik devitalizasyondan kaynaklanan bilissel performansta daha karmasIk bozukluklar sorununu ortaya cikarir. yasamin sonundan once organizma. Bircok yasli birey, gorunurde hicbir bilissel bozukluk gostermezken, digerleri, belki de yasli nufusun cogu, cesitli derecelerde bilissel degisimden muzdariptir. Brayne ve meslektaslari tarafindan onerilen baska bir model, genel bilissel gerileme egilimini, “basarili” ve “normal” yaslanmadan “hafif bilissel bozukluk” ve “demansa” kadar bir sureklilik olarak tanimlamaktadir. Bu model, demans gibi potansiyel noropatolojik degisIkliklerin rekabet riskinden bagimsiz olarak, bilissel becerilerin tum yonlerinde genel bir bozulma egilimi gosterir. Yazarlar, “davranis farkliliklarinin cevresel nedenler, genetik nedenler ve bireysel karar verme surecleriyle iliskili oldugunu” dusunduler (s. 12-13). Yasam boyunca cesitli zihinsel yaslanma kavramsallastirmalari gelistirilmis olmasina ragmen, bu zihinsel gerileme modellerini yasam seyri boyunca kazanc ve kayip arayan cok yonlu bir yaklasima baglamak onemlidir. Bilissel Performans ve Yaslanma Sureci Yaslanmada Bilissel Performansta Dusus ModellemesiBilissel performansta yasa bagli dusus yadsinamaz olsa da, bu ifadede iki onemli uyari var. Birincisi, demansi olmayan yasli yetiskinlerde gozlemlenen cogu bilissel eksIklik, tipik olarak belirli bilissel gorev turleri ile sinirlidir. Ozellikle, eksIklikler genellikle problem cozme gerektiren, bilgi islemede hizli yanit verme, yurutme islemine dayanan, cesitli bellek turlerini degerlendiren veya yeni becerilerin kazanilmasini ve korunmasini degerlendirilmistir. Yasla birlikte ortaya cikan bilissel gerilemedeki degiskenlik, beynin yaslanmayla iliskilendirilen alanlarina iliskin icgoruler saglamistir ve bu, iliskinin potansiyel aracilarinin belirlenmesine yardimci olabilir. Demansli olmayan yasli yetiskinler tipik olarak uzun sureli hafizalarini ve dikkat taleplerine gore daha az caba gerektiren gorevleri yerine getirme becerilerini koruyabilirler. Yasa bagli bilissel gerileme ile ilgili ikinci uyari, yasla birlikte dusus hizinda onemli degiskenligin gosterilmis olmasi ve bazi yasli yetiskinlerin zihinsel yeteneklerinde hicbir zaman dusus yasamadigi goz onune alindiginda bu surecin son derece heterojen olmasidir. Bu basari, ayni zamanda hastaliktan ve sakatliktan kacinma, sosyal ve uretken faaliyetlere surekli katilim ve surekli bilissel ve fiziksel islevsellik olarak da tanimlanan basarili bilissel yaslanma olarak kabul edilebilir. Neden bazi insanlarin yaslanma surecinden digerlerine gore daha fazla etkilendigi sorusu bugune kadar belirsizligini koruyor, ancak muhtemelen bilissel bozukluk riskini artirabilecek belirli genetik varyantlar ve klinik durumlar var. Son on yilda, Apolipoprotein E geninin e4 aleli, CVD, inme, hipertansiyon, diyabet, metabolik sendrom, hiperkolesterolemi, arteriyel fibrilasyon, sigara icme ve ateroskleroz gibi cesitli risk faktorleri, artan bilissel gerilemenin ongorusu olarak tanimlanmistir ve daha yuksek demans riski ile iliskilidir. Yasli yetiskinlerin nufusunun buyuklugundeki artis ve yasa bagli bilissel gerilemenin kisisel ve sosyal sonuclari goz onune alindiginda, bilissel islevselligin surdurulmesiyle ilgili arastirmalarin onemi artmaktadir. Cevresel bir bakis acisiyla, saglikli yetiskin yasam tarzi davranislarini tesvik etmek, daha az degistirilebilir risk faktorlerinin zararli etkilerini hafifletebilir. Bu nedenle, basarili yaslanmayi ongoren genetik ve yasam tarzi faktorlerinin belirlenmesi, arastirmacilar icin bilissel gerileme icin risk faktorlerini tanimlamada ve bilissel gerilemeyi hafifletmek icin tasarlanmis davranissal mudahaleler gelistirmede onemli bir yonu temsil etmektedir. Politika Etkileri Yaslanmada Bilissel Performansta Dusus ModellemesiBilissel bozukluk ve demansin norobiyolojisinin anlasilmasinda buyuk ilerlemeye ragmen, bu durum icin riskleri aciklamak icin hala net belirleyiciler ve tam nedensel modeller yoktur. Belirtildigi gibi, Saglik Bakanligi Ulusal Demans Stratejisi, “kalp icin iyi olanin beyin icin de iyi oldugunu” kabul etmektedir. Bu, sinirli alkol tuketimi, sigara icmeme, aktif bir fiziksel yasam tarzi ve dengeli, dusuk enerji yogun- besin acisindan zengin bir diyetin saglikli bir beyne katkida bulunmasi gerektigi anlamina gelir. Bilissel gerilemenin kendisi demansin bir gostergesidir. Bu nedenle, ima edilen mesaj, yasam tarzi davranislarini degistirerek demansin geciktirilebilecegi veya hatta onlenebilecegidir Yasam sureci perspektifinden bilissel yaslanma surecine genel bir bakis sunmus ve basarili bilissel yaslanmada yasam tarzi davranislarinin rolunu tartismistir. Sunulan kanitlar, yasam tarzi davranislarinin (ozellikle fiziksel aktivite ve saglikli beslenme tercihleri) bilissel islevin farkli yonlerinde optimal bir seviyeyi surdurmedeki onemli rolunu vurgulamaktadir. Erken orta yasta birden fazla saglikli yasam tarzi davranisini benimsemek, benimsenen yasam tarzi davranislarinin sayisiyla bir doz yanitini vurgulayarak, bilissel islevin cesitli alanlarinda daha hizli bir dususe karsi koruyucu gibi gorunmektedir. Yaslanan nufustaki artisla birlikte, bilissel gerileme ve bunamadan etkilenen yaslilarin sayisi surekli olarak artmakta ve dunya capinda bireyler ve hukumetler uzerinde buyuk bir halk sagligi yukune neden olmaktadir. ALİNTİ ~ |
|
|
| Konuyu Toplam 1 Üye okuyor. (0 Kayıtlı üye ve 1 Misafir) | |
|
|
Normal
