| |  Buyuk Bakir Kelebegi (Lycaena Dispar)
Bilimsel adi Lycaena dispar olan Buyuk bakir kelebegi Lycaenidae kelebek ailesindendir. Lycaenidae dispar yaygin olarak uc alt ture ayrilmistir ve bu alt turler asagidaki gibidir:
• Lycaena dispar dispar, Ingiltere’de yaygin olarak bulunmaktayken, gunumuzde soyu tukenmistir,
• Lycaena dispar batavus, Hollanda’da ve son olarak BirlesIk Krallik ‘ta bulunmaktadir
• Lycaena dispar rutilus, orta ve guney Avrupa’da yaygindir.
Bununla birlikte Lycaena dispar batavus, bircok Avrupa ulkesinde habitat kaybi nedeniyle azalmaktadir. Lycaena dispar dispar ise gunumuzde kuzeybati Avrupa’da ciddi bir dusus gostermektedir, ancak orta ve kuzey Avrupa’da artmaktadir.
Bolgesel Dagilimi
Buyuk bakir kelebegi Ermenistan, Avusturya, Azerbaycan, Belarus, Belcika, Bulgaristan, Cek Cumhuriyeti, Estonya, Finlandiya, Fransa, Gurcistan, Almanya, Yunanistan, Macaristan, Italya, Kazakistan, Letonya, Litvanya, Luksemburg, Moldova, Mogolistan, Karadag, Polonya, Isvicre, Turkiye, Ukrayna ve Ozbekistan ulkelerinde bulunmaktadir. Bununla birlikte Ingiltere’deki yok olmasinin nedeni bolgesel soyu tukenmis habitatin kaybidir. 1860’lardan beri Britanya Adalari’nda soyu tukenmistir ve diger bircok Bati Avrupa ulkesinde sayilari azalmaya devam etmektedir.
Alt Turler
Buyuk bakir kelebegin alt turleri bulunmaktadir ve bunlar asagidaki gibidir:
• L. d. dispar (Haworth, 1802) – Ingiltere’de soyu tukenmistir
• L. d. batava (Oberthur, 1923) – Hollanda
• L. d. rutila (Werneberg, 1864) – Avrupa, Kafkasya, Transkafkasya, N. Tien-Shan, W. Tien-Shan, Dzhungarsky Alatau, Ghissar
• L. d. festiva Krulikowsky, 1909 – Ural, W. Sibirya
• L. d. dahurica (Graeser, 1888) – Transbaikalia, W. Amur
• L. d. aurata Suluk, 1887 – Sibirya, E. Amu, Ussuri
Alt Tur Lycaena Dispar Batava
Lycaena dispar batava altturleri, yalnizca Kuzey Bati Overijssel’deki (Weerribben ve Wieden alanlari) bataklik bolgelerinde bulunmaktadir. Ayrica, sadece Rumex hydrolapathum ile beslenmektedirler ve bu da kelebekleri savunmasiz bir alt tur haline getirmektedir. Alt turleri korumak icin, esas olarak yasam alanini genisletmeyi amaclayan bir koruma plani bulunmaktadir.
Tarihi
Avrupa genelinde cesitli Lepidoptera turleri tanimlanmaktadir. Lycaena dispar, ilk 1749 yilinda Huntingdonshire Ingiltere Batakliklar’da kesfedilmistir. Buyuk bakir kelebegin dokumantasyonu, Londra Entomoloji Dernegi ve Ingiliz Lepidoptera’nin Korunmasi Komitesi tarafindan tayin edilen Komite tarafindan yapilmistir.
Yeniden Uretim
Ingiltere ilk olarak L. Dispar’i 1901’de GH Verbal’in Wicken Fen’de bir dizi tirtil birakmasiyla yeniden tanitmaya calismistir, ancak, konakci bitkilerin eksIkliginden dolayi, yeniden uretme uygun olmamistir. Turlerin ilk basarili uremesi 1913 yilinda WB Purefoy’un L. L. tarafindan gerceklestirilmistir. D. rutilus Greenfields, Tipperary, tercih edilen gida bitkilerini dikerek L. dispar icin uygun kucuk bir bataklik haline getirmistir. 1915 yilinda Lycaena dispar batavus, soyu tukenmis Lycaena neredeyse ayirt edilemez olmasina ragmen, Hollanda’da tanimlanmistir. Lycaena dispar Ingiltere’deki batavus populasyonlari, Yaxley ve Holme Fens’e kadar uzanan Whittlesea Mere cevresindeki tum asdik batakliklari ile karakterizedir, ancak bu populasyon gunumuzde de hala mevcuttur.
Dagilimi
L. dispar, iliman Asya uzerinden Amur bolgesine ve Mancurya Kore’ye uzanan, orta Finlandiya’da, guney Finlandiya kadar kuzeyde yaygin olarak dagilmaktadir. Bununla birlikte Avrupa anakarasinin cogunda meydana gelen L. dispar, 40 ° ile 60 ° enlemleri arasinda yasamaktadir. Orta Avrupa’da L. dispar genellikle nadas ve kentsel sulak alanlar gibi daha kuru bolgelerde yasamaktadir. Estonya’daki yeni lepidopteran faunasindan biridir ve 1947’de dogu kesimindeki Tartu kasabasi yakinlarinda kaydedilmistir, ayrica 20. yuzyila kadar bu alanda gorulmemistir. Son on yilda turler Estonya’nin bati sahilindeki adalarinda ve bolgelerinde bulunmamaktadir ve ulkenin kuzeybati bolgesine dogru genislemektedir. L. dispar, Estonya’da Haziran sonu ile Temmuz sonu arasinda bir ucus suresi olan univoltine kabul edilmistir. Kelebekler icin R. crispus ve R. obtusifolius olmak uzere iki tane birinci ana bitki bulunmaktadir. Ozellikle L. dispar, Estonya’da yaygin bir kelebegin kazanilmis statusune sahip genis bir tur olarak kabul edilmistir. Sonuc olarak, Avrupa’daki diger L. dispar populasyonlarinda yaygin oldugu gibi habitat gereklilikleriyle sinirli degildir.
Hollanda’da L. dispar populasyonlari, R. hydrolapathum uzerinde daha fazla monofaz gibi gorunmektedir. Almanya ve Avusturya cesitli Rumex turleri uzerinde karakteristik olarak oligopogojendir. Ingiltere, Irlanda ve Hollanda’da bu Ingiliz kelebegi (L. d. Dispar altturu) 1864’ten beri yok olmustur. Yasam dongusu ve ekoloji hakkindaki bilgilerin cogu, Hollanda’da bulunan benzer alt turlerin (L. d. Batava’) calismalarindan gelmektedir. Turler ile ilgili daha yaygin, daha kuru habitat turleri Caena virgaureae ve Lycaena hippothoe’nin ana orneklerinden gumus arka kanatlarla tanimlanabilmektedir.
Habitat
L. dispar, Avrupa genelinde gerileyen sulak bir turdur. Bu kelebegin birincil yasam alani icin, yasam alanlarini sinirlandirarak tarim ve diger arazi kullanimi icin bosaltilmistir. Mumkun oldugunda L. dispar su kenarlarindan uzakta ve saz fener bitki ortusu arasinda yetisen bitkileri kullanmaktadir. Bu sekilde, suyun kenarina yakin altta yatan bolgelerde meydana gelebilecek olasi su baskinlarindan kacinabilmektedir. Turler, nehir kiyisi boyunca bozulmamis otlaklari ve larva gida tesisinin, daha buyuk su limaninin (R. hydrolapathum) bulundugu akarsu bankalarini tercih etmektedirler. Daha sicak mikro iklimler ve bolgeler genel olarak L. dispar tarafindan tercih edilmektedir, bu da larvalarin daha hizli buyumesine izin vermektedir. Ozellikle bicme ve diger yaprak populasyonlari icin tarim yoluyla arazi bozulmasi, yumurtalarin ve yeni cikmis larvalarin tahrip olmasina neden olmaktadir.
Bu nedenle tahrip edilen L. dispar, boylece kisa surede ev sahibi bitkilerden gida yoksunlugu yasadiklari icin yikici kayiplara neden olmaktadir. L. dispar yumurtalarini, genellikle alcakta olan, larva gocu dogumlarinin cevresindeki alanla sinirli olan ev sahibi gida bitkilerine birakmaktadir. Koruma amaciyla, L. dispar habitatlarinin, habitat heterojenitesinin arttirilmasi ve yakindan yonetilmesi onemle tavsiye edilmektedir. Ayrica bu stratejinin diger bircok kelebek turu icin yararli oldugu kanitlanmistir.
Ev Sahibi Bitkiler
Daha buyuk su limani (Rumex), dagitiminin dogu kisminda cok cesitli turler ve bati dagitiminda daha sinirli bir tur olan L. dispar’in icin ev sahibi bitkisidir. L. dispar, konukcu bitkilerinin asitligine duyarli oldugundan, boy, boyut, fonolojik asamalar (degiskenlerdeki artis tercih edilir) ve beslenme gibi bitki ozellikleri, bir disi konukcu bitkileri sectiginde dikkate alinan tum kosullardir. Bu bitki ayni zamanda ortaya cikan larvalara bir besin kaynagi saglamaktadir. R. cripus uygun bir konakci bitkidir ve guneybati Almanya ve Avusturya’da tercih edilen besin bitkisidir. Ayrica L. dispar tarafindan kullanilan yaygin olarak dagitilan diger Rumex turleri R. obtusifolius, R. conglomeratus, R. sanguineus, R. aquaticus, R. hospitalia ve R. stenophyllus’dur.
Yasam Dongusu
L. dispar, Avrupa’nin cogunda mayistan hazirana ve temmuzun sonundan eylul basina kadar uzanan, bivoltine yasam dongusune sahiptir ve Temmuz ayinda en yogun ucus gerceklesmektedir. Iki nesil L. dispar standarttir, birincisi daha az sayi ile karakterize edilmektedir, ikinci nesil yari buyumus, ucuncu instar larvalari olarak kislayan daha fazla yavru uretmektedir. Avrupa yasam alani araliginin daha sicak kisimlarinda (guney dagilimi), L. dispar ucuncu kusaklara sahip olmaktadir. Kis aylarinda larvalar diyafram icine girmektedir, cesitli cevresel stres faktorlerine karsi fizyolojik tolerans gelisimi ile karakterize edilen bir metabolik hareketsizlik donemi yasamaktadirlar. Cunku bu donemi kis kosullarinda hayatta kalmak icin yapmaktadirlar. Kis aylarinda sagkalim, uzun sureler boyunca sel nedeniyle buyuk olcude azalabilmektedir, bu da diyaframda L. dispar larvalarinin yuksek mortalitesiyle sonuclanmaktadir.
L. dispar larvalarinin uc karakteristik asamasi bulunmaktadir. Bunlar sonbaharda diyapoz, ilkbaharda kis diyapoz ve diyapoz sonrasidir. Yaz sonunda yumurtlama ve ilkbaharin sonlarinda larva beslemenin yeniden baslamasi arasinda agir olumler yaygindir. Cunku larvalar Mayis ayi baslarinda tekrar beslenmeye baslamaktadirlar. L. dispar diapause girmek icin, kislama islemine ne zaman baslanacagini belirlemek icin sicaklik ve fotoperyodik gostergeler kullanmaktadir. Ayrica sicaklik, cevresel ve endojen faktorler larvalarin diapozayi ne zaman sonlandirdigini belirlemektedir, genellikle 25 °C yuksek ve 15 ° C dusuk sicakliklarda diyaframa girmektedirler.
Disiler
L. dispar disileri, yumurtlama basina ortalama 32 koryonlu yumurta ve omurlerinde ortalama 714 yumurta uretebilmektedirler. Yumurtlayan disiler konakci bitkinin kalitesi hakkinda spesifiktir, larvalarini tercihen cicek, meyve saplari ve mahsul bitkilerine birakmayi tercih etmektedirler. Bununla birlikte daha fazla gunes isigi alan bitkiler larvalarin daha hizli buyumesine ve daha kisa surede gelismesini saglamaktadir. Bu nedenle disiler, konukcu bitki kosullarinin en uygun oldugu daha sicak mikro iklimleri tercih etmektedirler. Ozellikle otcul yaprak hasari ve ev sahibi bitkilerin mantar enfeksiyonlari, yumurtalara zarar vermemektedir. Ayrica L. dispar Haziran sonunda goc etmektedirler ve larvalarini konakci bitkilerinin en fazla 25 cm altina ve topragin yaklasIk 10 cm uzerine birakmaktadirlar. Larvalar, parlak yesilden soluk sari-kahverengiye bir kez renk degistirmeye baslamaktadirlar ve 10 ila 14 gun suren pupa sirasinda ortamlariyla daha iyi karismalarini saglamaktadirlar.
Predasyon
L. dispar, omurgasiz turlerin yani sira parazitoidlerden (Phryxe vulgaris) predasyona aittir. Diyapoz oncesi omurgasiz predasyonu, buyuk oranda mortaliteden sorumludur. Parazitoidler diyafram sonrasi larvalarda yaygin olarak bulunmaktadir ve gec instar larvalarinin olumuyle sonuclanmaktadir.
Koruma
Bu tur daha once ulusal Biyocesitlilik Eylem Plani kapsaminda Ingiltere’de koruma ve yeniden giris icin bir oncelik olarak siniflandirilmistir. Turler, drenaj ve sonuc olarak fen habitatinin buyuk oranda azaltilmasiyla Ingiltere’de yok olmaya sebep olmustur. Bati Avrupa’nin geri kalaninda, sulak alanlarin bosaltilmasi, sig nehir kiyilarinda bina ve tarimsal faaliyetler nedeninden dolayi guclu bir dususe neden olmustur. Dogu Avrupa’da, gelismemis nehir kiyilari ve deltalar turler icin bir yasam alanidir, ancak orada bile bu alanlarda insan etkisinin artmasi nedeniyle tehdit altindadir. Ingiltere ve Irlanda’da da tekrar yetistirme alanlari girisimleri olmustur, ancak basarisiz olmislardir. Bu buyuk olcude L. dispar papulasyonunun vahsi dogada serbest birakilmadan once uzun sure esaret altinda yetistirilmesinden kaynaklanmaktadir, bu da yetiskinlerin dogal ortamlarina uyumsuz ve sonucta hayatta kalmalarini zorlastirmistir.
Buyuk Fen projesinde ve Norfolk Broads’ta bulunan daha genis habitatlarda baska bir girisimin faydali olup olmadigini gormek icin arastirmalar devam etmektedir. Gunumuzde L. dispar, bazi bolgelerde neredeyse tehdit altinda olan bir turdur ve korunmasi konusunda artan bir endiseye yol acmaktadir. Ayrica Avrupa Yaban Hayati ve Dogal Yasam Alanlarinin Korunmasi Bern Sozlesmesi’nde listelenmistir ve Avrupa Toplulugu Habitatlari Direktifi Ek II ve IV ile korunmaktadir. Nufus sayisini arttirmak icin kitle yetistirme faydali olmaktadir, bu nedenle kitle destekli L. dispar bireylerin hayatta kalmasini artirmak icin daha fazla arastirmaya ihtiyac duyulmaktadir. Bununla birlikte koruma cabalari, turlerin iklim ve arazi kullanimina yuksek duyarliligini ele alinmalidir, ornegin tarimsal amacli sulak alanlarin islahi ve otlarin bicilmesi yoluyla otlaklarin yogun yonetimi, L. dispar’in nufus sayilari uzerinde olumsuz etkileri bulunmaktadir. |