| |  Coronavirus: Orta, Siddetli ve Kritik COVID-19 Nedir?
Coronavirusler bir virus ailesidir ancak resmi olarak SARS CoV-2 olarak adlandirilan yeni bir koronavirustur. Gecen yilin (2019) sonunda Wuhan, Cin’de ilk ortaya cikan COVID-19 olarak da adlandirilan bu yeni koronavirus, insanlara bir hayvan kaynagindan bulasmis gibi gorunmektedir. Uzmanlar halen bu virusun insanlari etkiledigi farkli yollari ogrenmektedir. Uzmanlarin kesin olarak bildigi bir sey var ki bu, hava yoluyla yayilan (ornegin, damlaciklardan cok daha kucuk ve havada kalan) ve enfekte kisilerin damlaciklari (ornegin, hapsirma ve oksurme) ile yayilan oldukca bulasici bir virus olduklaridir. Bu nedenle el yikama, sosyal uzaklasma ve kendi kendine izolasyon, koronavirus bulasmasini yavaslatmak icin cok onemlidir.
Insanlarin cogu hafif veya asemptomatik bir koronavirus enfeksiyonu yasarken bazi insanlar cok daha ciddi ve hatta hayati tehdit eden semptomlara ve komplikasyonlara sahip olacaktir. Koronavirus ve COVID-19 vakalari genellikle bes gruba ayrilabilir:
-Asemptomatik
-Hafif
-Orta
-Siddetli
-Kritik
Bir onceki makalede asemptomatik ve hafif enfeksiyonlara deginmistik, bu makalede ise orta, siddetli veya kritik koronavirus ve COVID-19’a deginilecektir.
COVID-19 Vakalarinin Prevalansi
Rapor edilen arastirmalar, COVID-19 vakalarinin buyuk cogunlugunun en az ciddi kategoriye girdigini gostermektedir:
Hafif ile Orta: % 81
Siddetli: % 14
Kritik: % 5
Hastaligin ciddiyetinde yas guclu bir faktordur. Amerika BirlesIk Devletleri’ndeki Hastalik Kontrol ve Onleme merkezleri (CDC)’nin koronavirus hastaligi 2019’un yakin tarihli analizinde, yasli insanlarin en yuksek olum oranina sahip oldugu bulunmustur.
Yas grubu ve olum orani soyledir:
*85 yas ve uzeri: % 10-27%
*65-84 yas arasi: % 3-% 11
*55-64 yas arasi: 1%-3%
*20-54 yas arasi: <% 1
*19 yas ve alti hicbir olum bildirilmemistir.
Her ne kadar yasli insanlarin hastaliktan olme olasiligi yuksek olsa da genclerin COVID-19’a karsi bagisIk olmadiklari da bilinmelidir. Ayni CDC analizi, Amerika BirlesIk Devletleri’nde COVID-19 nedeniyle hastaneye yatirilan hastalarin % 20’sinin 20-44 yas arasinda oldugunu bulmustur. Vucudunu yeni koronavirus enfeksiyonuna nasil tepki verdigi yasa, bagisIklik sistemine, genel saglik durumuna, altta yatan saglik sorunlarina baglidir. Diyabet, akciger sorunlari veya kalp hastaligi gibi durumlar kisileri covid-19’a karsi daha savunmasiz hale getirebilir.
Orta Dereceli COVID-19
Covid-19 oldugu anlasilan bir hastanin durumu kategorinin hafif kismindan daha kotu hale gelirse, akcigerlerde iltihaplanma ile orta dereceli bir vaka olmaya dogru ilerleyebilir, oksuruk gibi akciger semptomlari daha belirgin hale gelebilir. Akcigerler, genis solunum yollarindan (bronslar), daha kucuk hava yollarindan (bronsiyoller) ve uctaki kucuk hava keselerinden (alveoller) olusur ve havadaki buraya dolarak kilcal damarlara gecer. Solunum yollari akcigerleri esnek ve uyumlu tutan ve hava keselerini acik tutmaya yardimci olan yuzey aktif madde adi verilen bir sivi icerir. Orta derecede covid-19 olan hastalarda, bronsiyollere dogru ilerleyen iltihaplanma olabilir. Bu derecedeki covid-19’da hastalar daha nefes nefese kalabilir ve ozellikle hareket ediyorlarsa kalp hizlarinda artis egilimi gosterir.
Orta Derecede COVID-19’da asagidaki durumlar ortaya cikabilir:
1-Hafif semptomlari olanlara gore daha kotu bir oksuruk olabilir.
2-Vucut sicakligi 37,8 ° C’ye ulasabilir veya daha yuksek olmasi muhtemeldir.
3-Egzersiz yaparken, merdivenlerden yukari cikarken bile nefes nefese kalinabilir ama evin etrafinda ya da icinde biraz oyalanirken veya otururken nefes nefese kalinmaz.
4-Oksuruk sirasinda biraz agri duyulabilir ancak aci cektirici degildir
5-Oksuruk birkac gun boyunca kalici olabilir, bir saat icinde bircok kez oksurulebilir.
6-Oksurukten dolayi uyumak biraz zor olabilir fakat ve yatakta nefes nefese kalinmaz.
7-Ishal olunabilir fakat bulanti ve kusma pek olasi degildir.
8-Ozellikle ates yukselirse bas agrisi olabilir.
9-Akcigerlerde erken iltihap belirtileri gorulebilir, egzersiz yapilirken hafif bir vakaya gore daha nefessiz kalinabilir
10-Yorgun hissedebilir ama yine de hasta kendi evinde rahatca hareket edebilir, dus alabilir ve kisisel bakimini yapabilir.
11-Agiz acikken nefes almaktan dolayi agiz kurulugu hissedilebilir. Idrar cikarildiginda rengi ucuk sari veya bira renginde olabilir, bu yuzden vucut susuz kalmaz.
12-Hastalar nefes almakta zorlanmadan veya nefes alamayacagindan endise etmeden oturup TV izleyebilir veya bir kitap okuyabilir.
13-Baskalariyla konustugunda, hic kimse hastanin kafasinin karistigini veya mantikli olmadigini dusunmez.
14-Kisi yemegini ve icecegini hazirlayabilir ya da bunu yapmak icin cok yorgun hissedilebilir ancak normalden daha az olsa bile yemek yiyebilir. Nefes alma ihtiyaci nedeniyle yemek yeme yetenegi engellenmez.
15-Birkac gun boyunca yatakta kalmak istenecek kadar yorgun hissedilebilir.
16-Kisi kendini mutsuz, tuhaf, aglamakli veya karamsar hissedebilir.
Orta siddette COVID-19 cok yaygindir. YaklasIk 7-14 gun surebilir.
Asagidaki durumlarda derhal telefonla doktora ulasilmali, tibbi yardim alinmalidir:
-Bu belirtiler var ama giderek daha nefessiz hale geliniyorsa.
-Dus ve yemek gibi temel isler yonetilemezse.
-Ekstra nefes almadan cumle icindeki butun kelimeler soylenemezse.
Bir gorevliyle konusmak icin Alo 184 aranmalidir. Telefondaki biriyle konusmak icin nefes yetmezse veya nefes almak hizla zorlasiyorsa 184 yerine 112 aranabilir veya bunu bir baskasinin yapmasi gerekebilir.
Siddetli COVID-19
Siddetli COVID-19, akcigerlerin kendisinin iltihaplanmasi (enfeksiyondan kaynaklanan) olan, kucuk hava keselerine (alveollere) dogru inen pnomoni varligi anlamina gelir. Siddetli covid-19 daha yasli olanlarda veya savunmasiz hale getiren saglik durumlarindan herhangi birine sahip olan kisilerde cok daha olasidir. Saglikli kisilerde gorulmesi imkansiz degildir ama cok daha az yaygindir.
Siddetli hastaligi olanlar zor nefes alabilirler (ve hafifce hareket ederken veya hatta dinlenirken rahat bir sekilde nefes alamayabilir) ve hareketsiz otururken bile normalden daha hizli nefes alirlar. Fazladan nefes almadan bir cumleyi bitiremezler, konusmaktan bile kacinabilirler. Oksijen seviyeleri dusmus olabilir bu nedenle daha hizli nefes alma durtusu gucludur. Doktorlar bu durumu degerlendirirken solunum oranlarini olceceklerdir. Normal yetiskinler dakikada yaklasIk 12-18 nefes alirlar. Pnomonide oran bazen belirgin sekilde artar. Not: Bunlar yetiskinlere ait oranlardir, kucuk cocuklar yetiskinlerden cok daha hizli nefes alirlar.
Hastalik belirtilerine sahip olan veya tanidigi birinin boyle belirtiler gosterdigini dusunen kisiler telefonla acil tibbi yardim istemelidir. Telefonda konusamayacak kadar nefessiz olanlar bunu yapmasi icin bir baskasindan yardim talep etmelidir.
Siddetli COVID-19’da sunlar gorulebilir:
Ates, siddetli oksuruk, vucut agrilari, yorgunluk, genel anlamda kendini iyi hissetmeme gibi yaygin semptomlarla birlikte sunlar da gorulebilir:
1-Kisi kendini zorlamadigi zamanlarda bile nefes darligi yasanabilir.
2-Hareketsiz otururken bile nefes nefese olunabilir.
3-Konusurken bir cumle tamamlanamayabilir.
4-Kisi nefes almak icin cok ugrasmak zorunda oldugunu hissedebilir.
5-Nefes alirken gogus, karin veya sirt agriyabilir.
6- Ates yuksektir.
7-Gogus rahatsizligi olabilir, gogus sIkisir, sanki duzgun sekilde genislemiyormus gibidir.
8-Ishal veya bulanti gibi olasi gastrointestinal sorunlar yasanabilir. Bu sorunlar ciddi vakalarin % 10-20’sinde bulunur.
9-Sanki hizli kosulmus gibidir, nefes alinip verilmekte zorlanilir.
10-Hasta normal olarak yemek yiyemez veya icemez.
11-Kitap okunamaz veya TV izleyemez cunku hasta nefes almaya cok fazla odaklanir veya kendinizi cok iyi hissetmez.
12-Yuz ve dudaklar mavimsi renk alabilir bu, yeterli oksijen alinmadigini gosteren bir isarettir.
13-Kafa karisIkligi/tepkisizlik durumu gorulebilir.
COVID-19 pnomonisinin diger yaygin semptomlari arasinda (hepsine veya coguna sahip olunmasa da) sunlar bulunur:
1-Hizli ve sig solunum.
2-Hizli kalp atimi.
3-Hasta veya keyifsiz gorunum.
4-Dusuk kan basinci
Bazi insanlarda COVID-19 zaturre ve akciger skarlasmasina yol acabilir.
Kritik ya da Hayati COVID-19
Siddetli pnomonide SARS (ciddi akut solunum sendromu) adi verilen bir durum gelisebilir. Akcigerlerdeki kucuk hava keseleri o kadar iltihaplanir ve islanir ki yapisip kapanma egilimi gosterir ve alveollerde viruse cevap veren cok fazla inflamatuar sivi oldugu icin yuzey aktif madde (surfaktan) isini yapamaz, akcigerlerin sisirilmesi icin yardima ihtiyac vardir. Hastalar bu asamada ventilatore baglanir. Kritik derecede covid-19’u olan insanlar cok hastadir. Bu hastalarin en kritik olani sepsis gelistirir ve diger vucut organlari calismayi birakir ki bu asama vucut icin cok tehlikeli bir durumdur.
Daha once saglikli bir birey icin bunun olma sansi son derece dusuktur fakat sifir degildir. Saglikli genc insanlarin buyuk cogunlugu kritik covid-19 gelistirmez ama tipta asla diye bir sey soylenemez. Dunya capinda yuz binlerce vaka arasinda, asiri derecede hasta olan ve hatta olen bazi gencler olmustur. Yasli hastalarin cogunlugu da bu tip hayati tehlikesi olan covid-19 gelistirmez ama onemli bir kisminda gelisir. Yasla birlikte ve kisiyi savunmasiz hale getirdigi bilinen saglik kosullari ile risk artar. Su anda dunyada gorulen covid-19 vakalarinin sayisi oldukca fazladir, sepsis gelisen hastalarin kucuk bir yuzdesi bile cok sayida hasta bulundugu anlamina gelir. Hastalar yogun bakim yardimi ile hayati tehlike olusturan derecedeki covid-19’dan kurtulabilir ve hayatta kalabilir fakat bu bile her zaman yeterli degildir.
Siddetli ve kritik covid-19 arasindaki farki bir hastanedeki saglik uzmani anlayabilir. Her iki grupta da hastalarin acilen hastanede tedavi edilmesi gerekir. Kritik seviyede covid-19’a ait belirtiler yasayan, yasadigini dusunen kisiler ya da boyle bir tanidigi olanlar derhal Alo 184’u ya da 112’yi aramali, durumu bildirmeli, acil yardim istemelidir.
Koronavirus Inkubasyon Suresi ve Iyilesme Suresi
Dunya Saglik Orgutu’ne gore, kulucka donemi virusun bulastigi zaman ve belirtilerin basladigi zaman arasidir ve 1 ila 14 gun, ortalama 5 gundur. Hafif covid-19 vakalari yaklasIk iki hafta surse de agir vakalari olanlar icin iyilesme uc ila alti hafta surebilir. Hafif bir vaka ile baslayip siddetli hale gelmesi mumkundur, bunun zamanlamasi her bireyin bagisIklik sistemine ve altta yatan saglik kosullarina bagli olacaktir. Saatler boyunca cok hizli bir sekilde gelisen semptomlar ve gelismesi gunler suren diger vakalar rapor edilmistir.
Coronavirus Tedavileri
Bilim insanlari covid-19 ile savasmak icin bir asi ve/veya antiviral ilac gelistirmek icin cok calisirken, su anda bu bulasici hastalik icin bir “tedavi” yoktur. Bu koronavirusun hafif ila orta dereceli vakalarinin tedavisi doktorlarin destekleyici bakim dedigi seyi icerir. Buna dinlenme, cok fazla sivi icme ve tezgah ustu (recetesiz) agri kesici ve Tylenol gibi ates dusuruculer almak dahildir. Daha ciddi vakalarda, ozellikle nefes almada zorluk oldugunda, hastaneye yatmaya ihtiyac duyulabilir. Hastalarin daha iyi hale geldiginde covid-19 ile yeniden enfekte oldugu bildirilmistir. Bu nedenle, bir kisi koronavirus enfeksiyonundan kurtulursa, yeniden enfeksiyondan kacinmak icin tum onlemleri almasi onemlidir.
Yardim Ne Zaman Aranmali?
CDC, insanlara koronaviruse maruz kaldiklarini ve ayrica dusuk dereceli ates, oksuruk veya hafif bir nefes darligi gelistirdigini dusunmeleri durumunda doktorlarini aramasini veya bir saglik kurulusuna gitmesini onerir. Tum ates veya oksurukler koronaviruse bagli degildir. Covid-19 ya da baska bir solunum yolu hastaligindan muzdarip olup olmadigini daha iyi kavramaya yardimci olmak icin saglik gorevlileri kisilere asagidakileri sorulari sorabilir:
-Covid-19 semptomlariniz var mi?
-Son 28 gun icinde uluslararasi yolculuk yaptiniz mi? Son zamanlarda cok sayida covid-19 vakasi olan bir ulkeye gittiniz mi?
-Covid-19 ile enfekte oldugu bilinen bir kisiyle yakin temasiniz oldu mu (ornegin teyit edilmis bir koronavirus vakasi olan bir kisiyle uzun sure gecirdiniz mi ve 1,8 metreden daha yakininda oldunuz mu?
-Koronaviruse yakalanma riskiniz yuksek mi? Ornegin, ozellikle kronik bir hastaligi olan yasli bir yetiskin misiniz?
Ciddi bir covid-19 vakasi oldugunu gosteren semptomlardan herhangi birine sahip olanlar derhal bir hastaneye, doktora basvurmali, 112’yi veya 184’u aramali, konustugu kisiye covid-19 olabilecegini dusundugunu soylemelidir. Yardim gelmeden once veya yardim almak icin evden disari cikmadan once eger varsa yuz maskesi (cerrahi maske) takilmalidir. Enfeksiyonun yayilmasini onlemek icin aile uyelerinden en 1,8 metre ya da 2-3 adim uzakta durulmalidir. |