| |  Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB): Tanimi, Turleri, Belirtileri ve Nedenleri
Obsesif kompulsif bozukluk OKB, yetiskinlerin% 2 ila 3’unu ve cocuklarin% 1’ini etkileyen yaygin ve sIklikla kronik bir zihinsel bozukluktur. OKB dongusu: Obsesyonlar (tekrarlayan dusunceler) ve zorlamalar (tekrarlayan eylemler) OKB’yi karakterize eder. Bozukluk anksiyeteye yol acan bir saplanti ile baslar, bu daha sonra bu kaygiyi hafifletmek icin zorlamalara yol acar. OKB’li bireylerin yaklasIk% 30 ila 50’si genellikle 10 yasindan once teshis edilir. Cocukluk ve yetiskin baslangicli OKB arasinda bir fark olabilir. Ancak, bu hipotez icin kesin bir aciklama yoktur.
Turleri
Takintilar ve zorlamalar her bireye ozgu olabilir. Dort ila bes semptom kumesi veya OKB tipi yaygindir ve her birinin iliskili saplantilari ve zorlamalari vardir:
• Kontrol etme: Yasak veya icgudusel dusunceler (agresif, cinsel, dini veya somatik takintilar) ve zorlamalari kontrol etme
• Enstrumanif dusunceler: Acik bir zorlama olmayan saplantilar (ayni yasak veya icgudusel dusunceleri icerebilir ilk tip a, ancak zorlamalar zihinsel olabilir)
• Kontaminasyon: Temizleme kompulsiyonlariyla kontaminasyon takintilari
• Simetri: Zorlamalarin siralanmasi ve sayilmasi ile simetri saplantilari
• Istifleme: Istifleme bazen besinci kategori (belirli bir zorlama olarak) olarak eklenmesine ragmen, DSM-V artik ayri bir kosul olarak kabul etmektedir.
Bunlar, OKB’nin teshis edilmesinin neden zor olabilecegini vurgulayan asagidaki bazi orneklerle genisletilmistir.
OKB Belirtileri ve Teshisi
OKB tanisi koymak zor olabilir cunku bireyler genellikle utanc duyarlar ve semptomlari gizlerler. Bozuklugun evreleri su sekildedir:
Takinti, kaygi, zorlama, rahatlama seklindedir.
Cesitli takintilar sunlari icerir:
• Dusunceleri birakamama
• Saldirganlik
• Bulasma
• Patolojik suphe
• Din
• Oto kontrol
• Cinsel
• Batil inanc ve simetri
• Kesinlik
Bu takintilar zorlamalara donusur. Ornegin:
• Kir/mikrop takintili bir kisi, yikama veya temizlik rituelleri gibi zorlayici davranislara sahip olacaktir
• Simetri ve kesinlik takintisi olan bir kisi, siparis verme ve duzenleme gibi zorlayici davranislara sahip olacaktir
• Cinsel veya kendini kontrol eden takintilari olan bir kisi, dusunceleri tetikleyen durumlardan kacinir. Bu dusuncelere karsi koymak ya da kendilerini izole etmek icin zihinsel rituelleri vardir.
• Kronik olarak belirli konular hakkinda aklindan cikamayacaklari dongusel dusunceleri olan bir birey saplantilidir.
Zorlamalar bu ornekler kadar acik olmayabilir. Cogu zaman, bireylerin damgalama veya utanc nedeniyle bildirmek istemedikleri zihinsel rituelleri vardir. Tani koymak icin takintilar ve zorlamalar bir kisinin zamanini onemli olcude almali ve ise gitmeyi, insanlari gormeyi veya gunluk aktivitelere katilmayi zorlastirmalidir.
OKB’nin Potansiyel Nedenleri
Bilim adamlari OKB’nin kortiko-striato-talamo-kortikal (CSTC) devresinin islev bozuklugu oldugunu soylemektedirler. Basitce soylemek gerekirse, OKB ile baglantili sinyal anormallikleri muhtemelen beynin dis katmanini (kortiko-) kaplayan ince alanlardan daha derin bolgelere (straito-talamo-) ve beynin yuzeyine kadar cesitli beyin alanlarini kapsamaktadir. Norotransmisyon OKB hastalarinda cevresel tetikleyicilere karsi daha duyarlidir, cunku genetikleri savunmasizligi arttirir. CSTC bulasindaki dengesizlikler OKB semptomlarinin fiziksel uretimiyle sonuclanir. OKB hastalari orantisiz olarak yuksek kan kortizol seviyesine (stres hormonu) sahiptir. OKB hastalarinin kronik strese karsi savunmasizligi, hedefe yonelik davranislarda, cevre ile etkilesim yeteneklerinde ve karar verme becerilerinde onemli degisIkliklere neden olmaktadir.
OKB, beynin diger alanlari (amigdala, hipokampus, frontal korteks, limbik bolge) ve birkac yolla (temporo-limbik sistem, orbitofrontal-subkortikal donguler) iliskilidir. Etkili bir tedavi bulmadan once genellikle birden fazla terapi denemek gerekir.
Deneysel Biyobelirtecler
Kimse OKB’ye neyin sebep oldugunu bilinmemektedir. Asagidaki faktorlerin OKB’de rol oynadigi one surulmustur, ancak etkilerinin klinik onemi ve acik bir nedensel iliski belirlenmemistir.
Glutamat ve GABA dengesizligi: OKB hastalarinin hayvan ve goruntuleme calismalari beyinde artmis glutamat (uyarici norotransmitter) aktivitesi oldugunu ortaya koymaktadir. Kan testi, OKB ve diger duygu durum bozukluklari olan hastalarda GABA (inhibitor norotransmitter) seviyelerinin azaldigini gostermektedir. SLC1A1 tasiyicilari gen kodlari GABA hale getirmeye yardimci olur noronlarin sinaps, net glutamat oldugu. SLC1A1 olmadan, farelerde anlamli olarak daha az GABA ve artmis glutamat vardi ve OKB davranislari sergilemistir.
Glutamat reseptorlerini bloke eden bir madde olan ketamin enjekte edildikten sonra hastalar OKB semptomlarinda hizli bir azalma gosterdi. GABA’da da OKB semptomlarinin duzelmesi ile pozitif korelasyonlu bir artis olmustur. Ilginc bir sekilde, glutamatin kainit reseptorlerini aktive ettigi zaman bazi anti-anksiyete etkileri vardir.
Dusuk serotonin: Sicanlarda, beyindeki serotonin (klomipramin) (orta beyin ve hipotalamus) arttiran bir SSRI, OKB semptomlarini azaltmaya yardimci oldu. Bu dusuk serotoninin OKB’ye neden olabilecegini dusundurmektedir
Yuksek dopamin: Hem ilac hem de goruntuleme kullanan insan ve hayvan calismalari OKB’de dopaminin artmis rolunu desteklemektedir. Yuksek dopaminli farelerde bir calismada daha fazla OKB belirtisi olmustur. Bir baska calismada, dopamin salinimini arttiran kinpirolun sicanlarda kompulsif davranista onemli artislara yol actigi bulunmustur.
Seks hormonu etkileri: Progesteron, adet oncesi donemde ve menopozda daha dusuktur, bu da semptomlarin yeteneklerinde neden olabilir. Ostrojen ve progesteron, OKB semptomlarini azaltan serotonin aktivitesini artirabilir. Progesteronun bazi pro- ve anksiyete etkileri vardir. GABA reseptorlerinin guclu aktivatorleri olan allopregnanolon ve pregnanolona donusturuldugunde progesteronun anti-anksiyete etkileri vardir. Sicanlarda progesteron GABA fonksiyonunu da iyilestirebilir.
Bu hormonlarin dalgalanmasi (ornegin ureme olaylari sirasinda) OKB semptomlarinda degisIkliklere neden olur. Bu degisIklikler hakkinda OKB olan 101 kadina anket uygulandi. YaklasIk yarisi (49/101) adet oncesi donemde ve 9 adet menopoz doneminde semptomlarda artis oldugunu bildirmistir. Hamilelik sirasinda 17’si semptomlarin kotulestigini ve 11’i iyilesme oldugunu bildirilmistir. 30 kisiden olusan bir calismada, OKB’li erkeklerde testosteron daha dusuktu, ancak istatistiksel olarak anlamli degildir.
HPA ekseni hiperaktivitesi: OKB hastalarinda gorulen HPA ekseninin hiperaktivitesi, bazi hormonlarin salinmasinda bir artisa neden olur . Bunlara kortikotropin salgilatici hormon (CRH), adrenokortikotropik hormon (ACTH) ve kortizol dahildir. Bir calismada, OKB olan 23 cocugun saglikli insanlarla karsilastirildiginda sabah erken kortizol degerleri daha yuksekti. OKB grubunda kortizol duzeyleri psIkolojik strese (yangin alarmina maruz kalma) yanit olarak azalirken, saglikli kontrollerde artis bulunmustur. Bu hormonlarin yukselmeleri, inflamatuar biyobelirteclerin salinmasina yol acan bir stres yanitina neden olur.
Inflamatuar Biyo-belirtecler
Saglikli kontrollerle karsilastirildiginda, 40 OKB hastasi bir calismada inflamatuar belirtec duzeylerini (CCL3, CXCL8, sTNFR1) onemli olcude arttirmistir. Aksine, 12 calismanin bir meta-analizi, OKB hastalarinda daha dusuk kan IL-1b seviyeleri bulmustur. Benzer sekilde, birkac calisma daha dusuk TNF-a’yi bulmustur.
OKB Risk Faktorleri
Asagida listelenen faktorlerin OKB riskini arttirmasi onerilmistir, ancak bunlarin etkileri hakkinda daha fazla arastirmaya ihtiyac vardir. Asagida listelenen risk faktorlerinin birbirleriyle etkilesime girebilecegini ve ilave etkilere sahip olabilecegini akilda tutmak onemlidir. Ote yandan, teoride, etkilerini dengeleyebilecek bazi koruyucu faktorler vardir.
Ayrica, birisinin OKB gelistirme riski daha yuksek olmasi, sonunda OKB alacagi anlamina gelmez. Ote yandan, bilinen risk faktorlerinden hicbirine sahip olmayan bir kisi hala OKB gelistirebilir. Asagidaki liste ayrintili degildir. Aksine, ana ve en kapsamli arastirilmis faktorlere odaklanir. Bu makalede belirtilmeyen diger risk faktorleri de bir kisinin OKB gelistirme riskini etkileyebilir. OKB riskiyle ilgili endiseler varsa, uzman bir saglik uzmanina basvurulmasi tavsiye edilir.
Genetik
Arastirmalar OKB’nin genellikle miras kaldigini ve aileler tarafindan gecildigini desteklemektedir. OKB’si olan eriskin aileleri takip eden 18 calismanin 16’si OKB’nin ailesel oldugunu belirlemistir. YaklasIk 25.000 ozdes ve kardes ikiz ciftini iceren bir meta-analiz, OKB’nin gelisiminde hem genetik hem de cevresel faktorlerin onemli oldugunu bulmustur. Bu faktorlerden bazilari sunlardir:
• Yetiskin baslangicli OKB’si olan bir aile uyeniz varsa OKB gelistirme olasiligi OKB olan bir aile uyesi olmayan diger insanlardan iki kat daha fazladir.
• Cocukluk caginda baslayan OKB’si olan bir aile uyesi varsa OKB gelisme olasiliginiz OKB olan biriyle iliskili olmayanlara gore 10 kat daha fazladir.
• Cocukluk caginda baslayan OKB’de semptomlarin % 40 ila 65’i kalitsaldir. Yetiskin baslangicli OKB’de % 27-47 kalitsaldir.
Cocukluk Donemi Enfeksiyonlari
Streptococcus (PANDAS) ile iliskili bir cocuk otoimmun noropsIkiyatrik bozukluk , zorlamalara, tiklere veya diger psIkiyatrik semptomlara yol acabilir. Bu romatizmal ates veya Sydenham koresi gelisen cocuklarda gorulur (genellikle Streptococcus enfeksiyonundan sonra) Pediatrik akut baslangicli noropsIkiyatrik sendrom (PANS), Streptococcus’un dahil olmadigi ve metabolik bozukluklarin veya cevresel faktorlerin tetikleyici oldugu vakalari icerir.
PANDAS veya PANS’li bireyler, beyinlerinin belirli kisimlarina (bazal gangliyonlar) karsi otoimmun antikorlar gelistirir. Bu antikorlar bazal gangliyon noronlarinin iltihaplanmasina neden olur. Bu kan-beyin bariyerini zayiflatir ve diger antikorlar beyne sizarak OKB semptomlarina yol acar.
Diger PsIkiyatrik Hastaliklar
Diger psIkiyatrik hastaliklari olan bireyler OKB icin daha yuksek risk altindadir. Cocuklukta fiziksel ya da cinsel istismar ya da travma yasayanlar da risk altindadir. Bireylerde tiklere neden olan tourette sendromu OKB ve DEHB ile iliskilidir.
Cinsiyet
Cinsiyet farkliliklarinin OKB riskini etkileyip etkilemedigi belirsizdir; simdiye kadar bulgular karistirilmistir. Bir ABD calismasinda, ergen erkeklerin % 3.3’unde OKB vardi ve bu oran kadinlarda % 2.6 idi. Bununla birlikte, bir Israil ordu induktorleri uzerinde yapilan bir calisma, yasam boyu OKB prevalansinda cinsiyet farkliliklari bulamamistir. Son olarak, bir Kanada calismasi, yasam boyu kadinlar icin % 2,7 ve erkekler icin % 2,0 prevalans onermistir. Genel olarak, genel populasyondaki buyuk ornekler cinsiyet farkliliklarina isaret eder, ancak klinik hasta ornekleri gostermez. Daha fazla arastirmaya ihtiyac vardir.
Sosyal Yalitim, Travma ve Zor Cocukluk Donemi
Bircok calisma yetiskin OKB’si ile sosyal izolasyon, fiziksel istismar ve olumsuz duygusallik arasinda bir iliski oldugunu one surmektedir. Ayni analize gore, zor mizac, icsellestirici semptomlar ve cocukluktaki davranis problemleri de OKB belirtileri riskinin arttigini ongormektedir.
AntipsIkotik Ilaclar
PsIkoz veya sizofreni yonetimi icin antipsIkotik ilac recete edilen kisilerin bir kisminda OKB gelismektedir. Bu ozellikle daha yeni, daha sIk kullanilan antipsIkotik ilaclarda (ikinci nesil antipsIkotikler olarak adlandirilir) soz konusudur. Yine de, bazi kisilerin antipsIkotiklerden OKB gelistirmesi olasiligini belirsiz kilmaktadir. Olasi risk faktorleri olarak daha yuksek ilac dozu ve daha genc yaslarda babalara olma onerilmistir, ancak daha fazla arastirmaya ihtiyac duyulmaktadir.
OKB belirtileri baslangicta cesitli saplantilar icermektedir ve bunlar tekrarlayan veya mudahaleci dusuncelerdir. Bunlar, siddet iceren, cinsel veya dini nitelikteki istenmeyen dusunceleri icerebileceginden korkutucu olmaktadir. Bu dusuncelerden etkilenen kisi, bunlari onlemek icin eylemler veya zorlamalar yapmak zorunda kalmaktadir. Takintilar ve zorlamalar kisinin hayatini ele gecirmeye basladiginda ve islerini, aile yasamini veya gunluk aktivitelerini etkilediginde doktor onlara OKB tanisi koyabilmektedir. Tani, tibbi ve aile oykusu, semptomlarin dikkatle gozden gecirilmesini gerektirmektedir ve diger saglik sorunlarini ekarte etmek icin laboratuvar testleri de icermektedir. OKB’nin kesin nedeni bilinmemektedir.
Genetik, cocukluk cagi travmasi ve bazi beyin bolgelerinin islev bozuklugu olasi katkida bulunanlardir. Ayrica kisi OKB gibi gorunen semptomlar yasiyorsa, yardim istemekten cekinmemelidir. Stigma ve utanc genellikle tibbi bakimin onune gecmektedir, bu taniyi, tedaviyi zorlastirmakta veya geciktirmektedir. |