| |  Beyin Hatalarindan Nasil Ogrenir?
Herkes hata yapar ve yapilan hatalar, beynin ne yaptigini ayarlamasi ve ogrenmesi icin buyuk bir firsattir. Beynin hatalari nasil algiladigini ve bunlarla nasil basa ciktigini incelemek icin arastirmacilar, beyin aktivitesini olcebilen sensorlerle donatilmis kapaklar kullanmislardir. Arastirmacilarin bu yontemi kullanarak bulduklari bir sey, bir kisi hata yaptiginda beynin belirli bir tur beyin aktivitesi yaratmasidir. Hatayla iliskili olumsuzluk veya ERN adi verilen bu etkinlik, neredeyse hatanin yapildigi anda gerceklesir. Sanki beyin bir saniyenin cok kucuk bir bolumunde, kisi hata yaptiginin farkinda bile olmadan faaliyete gecer. Bu yazida beynin hatalar karsisinda nasil calistigini, ogrenmesine katkisi ve beynin ERN etkinligi hakkinda bilgiler bulunmaktadir.
Hata Yapmak
Hata yapmak kisinin kendisni kotu hissetmesine neden olur. Mesela bir kisi dart tahtasini iskaladiginda hissettigi ani sinir bozucu sarsinti veya bir testte aldigi kotu not karsisindaki utanci ornek gosterilebilir. Bu duygular can sIkici veya aci verici olabilir, ancak gelecekte basarili olmayi saglamak icin beynin yaptiklarinin bir parcasidir.
Hata yapmak, vahsi dogada yasanilan donemde, avcilarindan kacanlar icin yaralanma veya olum anlamina gelebilirdi. O donemin insanlarinin beyinleri, insan irkinin hayatta kalabilmesi icin onlarin hatalarindan ders almalarina yardimci olmaliydi. Beynin onemli bir islevi, gelecegi tahmin etmeye calismaktir. Bu, ayni hatalari yapmaktan kacinmak icin gelecekte kisinin eylemlerini nasil degistirebilecegini icerir. Beynin hatalari nasil algiladigini ve bunlarla nasil basa ciktigini anlamak, beynin nasil calistigini ve nasil ogrendigini anlamak icin onemlidir.
Ornek vermek gerekirse kisinin futbol oynadigini ve serbest vurus yapmak uzere oldugunu dusunelim. Amaci kelimenin tam anlamiyla bir gol atmaktir. Durumu degerlendirir ve bir eylem plani secer. Diyelim ki rakip takim bir duvar kurdu, boylece topu oyuncularin etrafindan dolasarak kaleye gitmeye karar verdi. Ama top kale diregine carpip yon degistirdi.
Bu ornekte, hatanin nedeni yanlis bir tahmindir. Topa vurma seklinin bir gol atmayla sonuclanacagini tahmin edildi, ama surpriz bir sekilde bunun yerine kale diregine carpti! Baska bir deyisle, olacagi dusunulen hedeflenen sey aslinda gerceklesmedi. Kisi gol atilamadigi icin hayal kirikligina ugramis olsa da, bu olay cok onemli bir ders vermektedir. Bir dahaki sefere topa daha fazla spin atilmasi gerektigi ogrenilmesi gereken derslerden biridir mesela. Bu tur ogrenme deneyimleri sayesinde, sonunda gol atana kadar vurusta ince ayar yapilmaktadir.
Beyin Hatalarla Nasil Basa Cikar?
Beyin hucreleri elektrik kullanarak birbirleriyle iletisim kurar. Bu elektriksel aktivitenin bir kismi beyin hucrelerinden basin disina tasinir. Yol boyunca beyin dokusundan, kafatasindan ve ciltten gecer. Elektrot adi verilen ozel sensorlu kapaklar kullanilarak bu aktiviteyi kayit altina almak mumkundur ve bu yonteme elektroensefalografi (EEG) denir. EEG, insanlar farkli gorevleri yerine getirirken beyin aktivitesinin incelenmesini saglar. Beyin, kisi uyurken bile calismayi asla durdurmaz ve bu nedenle surekli olarak bu elektriksel aktiviteyi uretir. Bu elektriksel beyin dalgalarindaki modellere bakarak beyinde neler olup bittigine dair cok sey ogrenmek mumkundur. Kisinin uyaniklik, uyuma, stresli veya odaklanmis mi oldugu gorulebilir.
Yapilan bir laboratuvar calismasinda, katilimciya cok fazla hata yapmasi zorunlu olan cok zor bir gorev vererek hatalarla ilgili beyin aktivitesini incelenmistir. Ornegin, ekranin ortasinda bir sol veya sag ok gosterildiginde, ancak ok diger yonu isaret eden bircok dikkat dagitici okla cevrelenmisken, kisiden klavyedeki belirli bir tusa hizlica basmasi istenmistir. Kisi bir hata yaptiginda, ozel bir beyin aktivitesi modeli ortaya cikmistir. Bu basin tepesinde en guclu olan keskin, negatif bir elektriksel aktivitedir. Bu elektriksel aktivite negatif yuklu oldugundan ve hata yapmakla iliskilendirildiginden, buna hataya bagli negatiflik denir.
ERN’nin, singulat korteks adi verilen beynin on kisminin derinliklerinde bir beyin bolgesinden geldigi dusunulmektedir. Ve kisinin dikkatini yeni hatalar yapma olasiligini azaltmak icin odaklamaktadir. ERN ile ilgili ilginc bir sey, bir hata yaptiktan sonra ne kadar hizli gerceklestigidir. O kadar hizli ki, aslinda, kisi hatasinin farkina varmadan once gerceklesir. ERN genellikle bir hata yapildiktan sonra 100 ms’den (saniyenin 1/1.000’i) sonra meydana gelmez. ERN, hemen hemen hatanin kendisiyle ayni anda ortaya cikabilir. Bunun aksine, en az 200 ms sonrasina kadar kisi hata yaptiginin farkinda olmaz yani beyni kisiden once kisinin hatasini bilir.
Ve aslinda, bilim adamlari bunun tam olarak ne oldugunu tam olarak bilmemektedirler ve arastirmaya devam etmektedirler. Singulat korteks, gercek eylemleri yapmak istenilen veya basarilmasi gereken seyle karsilastirir ve daha sonra ERN bilincli olarak kisinin gercek eylemi ile bekledigi sonucun eslesmedigini isaret eder. Dolayisiyla ERN bu hatayi veya uyumsuzlugu kisinin dikkatine sunar. Hata pozitifligi, bilim adamlarinin kisinin hata yapma bilincinde yer aldigina inandiklari bir elektrik sinyalidir.
Hatalar Ogrenmeye Nasil Yardimci Olur?
Pek cok bilimsel arastirma, bir hata yaptiktan sonra, sonraki turda beynin daha yavas yanit verdigini bulmuslardir. Bunun nedeni, beynin ayni hatayi tekrar yapmaktan kacinmak icin kendine daha fazla zaman tanimaya calismasi olabilir. Bir hatadan sonra ERN ne kadar gucluyse, sonraki turdaki yanit o kadar yavas olmaktadir. Bazi insanlarin digerlerinden daha buyuk bir ERN’si vardir. Bu, bu insanlarin hata yapmaya daha duyarli olduklari ve hatalarindan daha cok sey ogrendikleri anlamina gelebilir ve bazi calismalar bu fikri destekliyor gibi gorunmektedir.
Ornegin, Hirsh ve Inzlicht, daha guclu bir ERN’nin daha iyi okul performansi ile iliskili oldugunu tespit etmislerdir. Arastirmacilar, calismalarinda universite ogrencilerinin beyin aktivitesini olcmusler ve daha buyuk ERN’ye sahip ogrencilerin de daha iyi notlara sahip olma egiliminde olduklarini tespit etmislerdir. Ancak guclu bir ERN’ye sahip olmak her zaman iyi bir sey degildir. Daha kaygili insanlar daha guclu ERN’lere sahip olma egilimindedir ve hatalara karsi cok guclu beyin tepkileri, gelismis odaktan ziyade artan dikkat daginikligi ile iliskilidir. Eger ERN beynin tepki verdigini ve hatalara tepki verdigini gosteriyorsa, o zaman gercekten guclu bir ERN, beynin gereginden fazla hata yaparak daha fazla uzgun ve alarma gecmesi olabilir.
Yas Ilerledikce Hata Sinyalleri Nasil Degisir?
Cocukluk ve ergenlik doneminde, vucut bircok fiziksel degisimden gecer, ancak ayni zamanda nasil dusundugu, hissettigi, davrandigi ve motivasyonlarinda da bircok degisIklik olusur. Hayatta karsilasilan daha buyuk sorumluluklar ve beklentilerle birlikte bu degisIklikler, ihtiyac duyulan sosyal ve akademik becerileri ogrenmek icin tekrar tekrar deneme yanilma gerektirmektedir.
Calismalar, ERN’nin yasla birlikte degistigini, yetiskinlerin ve daha yasli genclerin cocuklara kiyasla daha guclu ERN sinyallerine sahip oldugunu gostermektedir. ERN’nin cocukluk ve ergenlik doneminde gucunun artmasi muhtemelen beynin gelisimiyle ilgilidir. Beynin farkli bolumleri farkli hizlarda gelisir. Bazi beyin bolgeleri gec cocukluk doneminde tamamen olgunlasirken, digerleri yetiskinlige dogru gelismeye devam eder. ERN’yi ureten singulat korteks, 20’li yillarin sonlarina kadar gelismeyi durdurmaz. Diger bir deyisle, hatalardan ogrenmek icin onemli olan beynin bir kisminin gelismesi, beynin diger bircok kismina kiyasla gercekten cok uzun zaman alir.
Hatalar yapmak bazen can sIkici ve sinir bozucu olabilir. Bununla birlikte, hatalardan ders almak cok onemlidir, boylece yanitlar duzeltebilir ve bir dahaki sefere ayni hatalar yapilmaz. Beyin, hatalara karsi cok hassastir ve hata yapildiginda, ERN adi verilen belirli bir elektriksel aktivite uretir. Bu hata sinyali kisinin hata yaptigi zaman, daha farkina bile varmadan olusur ve yaslandikca daha guclu hale gelir. Ayrica guclu ERN etkinligine sahip olan kisilerin okulda, universitede, iste daha iyi performans gosterdigi tespit edilmistir. Beynin hatalara nasil tepki verdigine dair hala bilinmeyen cok sey vardir. ERN hakkinda daha fazla arastirma yapmak, bu gizemlerin bazilarini cozmeye yardimci olabilir. |