| |  Stres Hormonlari: Adrenalin, Kortizol, Norepinefrin Sagligi Nasil Etkiler?
Gunumuzun rekabetci modern dunyasinda yasamin cesitli yonlerinde insanlar stresle karsilasmaktadir. Stres, canli bir organizma ile cevresi arasindaki dengeyi bozma egilimi gosteren herhangi bir durum olarak tanimlanabilir. Gunluk yasamda is baskisi stresi, sinavlar, psIkososyal stres ve travma, cerrahi ve cesitli tibbi bozukluklara bagli fiziksel stresler gibi bircok stresli durum vardir. Ornegin bir arac carpismasindan kilpayi kurtulan birisi 20 dakika boyunca titremesini durduramayabilir. Strese verilen fiziksel ve zihinsel reaksiyonlarin ardinda gorevli bir dizi hormon vardir. Sempatik sinir sistemi, bir dizi guclu stres hormonu kullanarak tehlikeli veya stresli durumlara istemsiz yaniti yonlendirir ve kisilerin kendini korumasi icin oldukca onemlidir. Savas veya kac olarak bilinen panik dalgasi aslinda isbasinda olan sempatik sinir sisteminin isbasinda oldugunu gosterir.
Stres, CRH, kortizol, glukokortikoidler, katekolaminler, tiroid hormonlari, buyume hormonu ve prolaktin dahil olmak uzere bircok hormonun serum seviyesinde degisIkliklere yol acabilir. Bu degisIkliklerin bazilari strese karsi savas veya kac tepkisi icin gereklidir. Bununla birlikte insanlarin avci- toplayici oldugu gunlerden beri zamanla cok sey degismistir. Bu hormonlar vucudun stresli durumlara yanit vermesine yardimci olmak icin gerekli olsa da strese uzun sure maruz kalmak sagligi olumsuz yonde etkileyebilir, bircok endokrin bozuklugunun klinik durumunu degistirebilir, zihne ve bedene zarar verebilir. Stres tepkilerinin bazilari Graves hastaligi, gonadal disfonksiyon, psIkoseksuel cucelik (psIkojenik ya da psIkososyal cucelik) ve obezite gibi endokrin bozukluklara sebep olabilmektedir.
Baslica Stres Hormonlari
Strese karsi bilincsiz savas veya kac tepkilerinden bir dizi hormon sorumlu olsa da uc ana stres hormonu adrenalin, kortizol ve norepinefrin’dir.
Adrenalin
Adrenalin genellikle savas veya kac hormonu olarak bilinir, stresli hissedildiginde verilen hizli tepkilerden sorumludur. Hormon, bobrekustu bezleri (adrenal bezler) tarafindan stresli bir durumla karsi karsiya olundugu mesaji beyinden alindiktan sonra uretilir. Adrenalin, norepinefrin ile birlikte stres altinda hissedilen ani reaksiyonlardan buyuk olcude sorumludur. Karsilasilan stresli duruma vucudu hazirlamak icin adrenalin kalp atis hizini, kan basincini ve enerji kaynaklarini yukseltir, dikkatin odaklanmasini saglar. Ilkel anlamda, enerjideki bu artisin amaci tehlikeli bir durumdan kacilmasina yardimci olmaktir. Kalbin hizli carpmasindan baska kaslarin gerginlesmesi, daha hizli nefes alinip verilmesi, terleme gibi tepkilerin sorumlusu da adrenalindir.
Norepinefrin
Adrenaline benzeyen noradrenalin bobrekustu bezlerinden (adrenal bezlerden) ve ayrica beyinden salgilanan bir hormondur. Adrenalin gibi norepinefrinin birincil rolu uyarilmadir. Stresli iken kisiler daha bilincli, uyanik, odaklanmis ve genel olarak daha duyarli olur. Ayrica, kan akisini cilt gibi cok onemli olmayabilecek alanlardan kaslar gibi daha onemli alanlara kaydirmaya yardimci olur, boylece stresli durumlardan kacilabilir. Her ne kadar adrenalin (bazen epinefrin olarak da adlandirilir) goz onune alindiginda norepinefrin gereksiz gibi gorunse de her iki hormonun da bir yedekleme sistemi olarak dusunulebilir. Kisiyi strese sokan seyin uzun sureli etkisine ve kisisel olarak stresle nasil basa cikildigina bagli olarak normal dinlenme durumuna donmek yarim saatten birkac gune kadar surebilir.
Kortizol
Vucudun stresli duruma konsantre olmasini saglamak icin kortizol salinir. Bunu kan dolasimindaki sekeri artirarak ve sindirim sistemi, ureme sistemi ve buyume gibi hemen gerekli olmayan surecleri bastirarak yapar. Kortizol adrenal bezler tarafindan uretilen bir steroid hormondur. Stres karsisinda kortizolun etkilerinin hissedilmesi adrenaline gore biraz daha fazla zaman (saniyeler yerine dakikalar) alir cunku bu hormonun salinmasi iki ek kucuk hormon iceren cok adimli bir surec gerektirir. Ilk olarak, beynin amigdala adi verilen kismi bir tehdidi tanimak zorundadir. Daha sonra kortikotropin salgilayan hormonu (CRH) serbest birakan beynin hipotalamus adi verilen kismina bir mesaj gonderir. Daha sonra hipofiz adrenokortikotropin hormonunu (ACTH) serbest birakmasi icin uyarir, bu hormon da adrenal bezlerin kortizol uretmesini saglar. Bu hormonlarin plazma seviyeleri insanlarda stres sirasinda iki ila bes kat artabilir. Hayatta kalma modunda, optimal miktarlarda kortizol hayat kurtarici olabilir. Kortizol ureme durtusu, bagisIklik, sindirim ve buyume gibi o anda onemli olmayan bazi vucut fonksiyonlarini duzenlerken, sivi dengesini ve kan basincini korumaya yardimci olur. Bir problem uzerine endise duyuldugunda vucut surekli olarak kortizol salgilar ve kronik yuksek seviyeleri ciddi sorunlara yol acabilir. Cok fazla kortizol bagisIklik sistemini baskilayabilir, kan basincini ve sekeri artirabilir, libidoyu azaltabilir, akne uretebilir, obeziteye ve daha fazlasina katkida bulunabilir.
Kronik Stres Sagligi Nasil Etkiler?
Biraz stres tamamen dogaldir ve gunluk hayatin surdurulmesine yardimci olurken, kronik stres genel saglik uzerinde olumsuz bir etkiye sahip olabilir. Genellikle stresli bir durum gectikten sonra kortizol ve adrenalin seviyeleri normale doner ve kisi kendini sakin ve rahat hisseder. Kronik stres gunumuz toplumunda artmaktadir ve kontrolsuz birakilirsa zararli bir etkisi olabilir cunku kortizol hormonu sindirim sistemi gibi bedensel fonksiyonlari bastirir. Kronik stres ayrica kalp hastaligi, uykusuzluk, sindirim sorunlari, depresyon, anksiyete, yuksek tansiyon, yuksek kan sekeri, libido kaybi, IBS (Hassas veya Irritabl Bagirsak Sendromu) gibi bagirsak bozukluklari, hafiza kaybi ve kilo alimi gibi cesitli saglik sorunlari riskini de beraberinde getirir.
Stres Seviyesi Nasil Azaltilabilir?
Hem adrenalin hem de kortizol seviyelerini azaltmanin birkac yolu vardir:
Adrenalin Seviyesini Azaltmak
-Derin nefes alma egzersizleri denenebilir.
-Meditasyon yapilabilir.
-Zihin mutlu, huzurlu anilar uzerine yogunlastirilabilir.
-Kas gevsetme uygulamalari (vucudun genelindeki kas gruplarini yavasca germek ve gevsetmek seklinde) yapilabilir.
Kortizol Seviyesini Azaltmak
-Egzersiz: Harekete gecilmelidir ama cok yogun olmamalidir. Egzersiz sirasinda ve hemen sonrasinda kortizol seviyeleri gercekten artar fakat bu gecici bir reaksiyondur ve uzun vadeli etkilerin strese faydali oldugu kanitlanmistir. Duzenli, ilimli egzersiz en iyisidir.
–Dogru miktarda uyku almak: Uyku yoksunlugu kan dolasiminda daha yuksek kortizol seviyelerine yol acar, bu nedenle erken yatilarak, kafeinden kacinilarak ve parlak isIklara (telefon ekrani gibi) maruz kalma suresi sinirlanarak kaliteli uyku alinmasi saglanabilir.
– Eglenmek: Calismalar kahkahalarin kortizol seviyelerini azalttigini gostermistir, bu nedenle yakin arkadaslarla ve aileyle eglenmek icin zaman ayrilmalidir.
–Evcil hayvan edinmek: Arastirmalar bir hayvanin arkadasliginin stres seviyelerini buyuk olcude dusurdugunu kanitlamaktadir.
– Saglikli yiyecekler yemek: Kortizol duzeylerini azaltmak icin saglikli ve dengeli bir beslenme onemlidir. Asiri seker zamanla kortizolu arttirir, bu nedenle sekerli ikramlar kabul edilmemeli, seker alimi azaltilmalidir. Bitter cikolata, siyah veya yesil cay ve muz gibi seviyeleri sabit tutmaya yardimci olabilecek bazi yiyecekler de vardir.
Hayatin olagan akisindaki stresli durumlarin bazilari normal karsilanabilir. Az miktarda stres alarm halinde olunmasini, motive olmayi, odaklanmayi, enerjik ve heyecanli olunmasini saglar. Stres asiri oldugunda saglik olumsuz etkilenebilir. Sosyal ve genetik yapilar nedeniyle insandan insana stresle basa cikma yetenegi farklilik gosterebilir fakat ortak olan durum stresli anlarda sorunun hizlica tanimlanmasi ve uyum surecidir. Stres sagligi olumsuz etkilemeden once onun nasil yonetilebilecegi ogrenilmelidir. Vucuttaki fiziksel ve psIkolojik savunma yontemlerinden deneme yanilma yoluyla yararlanilabilir. Etkili olan mekanizmalara devam edilip etkisiz olanlarin yerine yeni cozum yollari gelistirilebilir. Stresle basa cikilabilmesi yasami olumlu yonde etkileyecektir. |